Volgens de Raad van Cultuur is de kracht van cultuur om het leven zin, waarde, duiding en plezier te geven, sinds tijden niet zo duidelijk geweest. Door de coronamaatregelen missen mensen het bezoeken van voorstellingen, concerten, festivals en het samen muziek maken. Tegelijkertijd waren boeken, films en series en online concerten voor veel mensen een lichtpuntje tijdens de lockdowns.
Het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap hecht ook veel belang aan de intrinsieke en de maatschappelijke waarde van cultuur voor de algemene ontwikkeling van individuen, identiteit en historisch besef, de economie en de mogelijkheid om mensen te verbinden. De Raad van Cultuur stelt dan ook dat het cultuurbeleid van Nederland toegankelijk zou moeten zijn voor Nederlanders van elke achtergrond, overal in het land.
Een recent rapport van het Sociaal Cultureel Planbureau laat echter zien dat – wanneer we rekening houden met verschillende persoonskenmerken – mensen met een migratieachtergrond of met (ouders met een) een lager opleidingsniveau, minder interesse hebben in cultuur, minder over cultuur praten en minder cultuur bezoeken en beoefenen. De verschillen tussen sociale groepen in cultuurbezoek zijn groter bij klassieke kunst (klassieke muziek, opera, toneel, klassieke dans, ballet) en beeldende kunst – dan bij populaire podiumkunst (popmuziek, musical, cabaret, stand-up comedy) en film.
Cultuur als sociale verbinder of verdeler?
Welke gevolgen hebben deze ongelijke culturele interesse en participatie? Eerder onderzoek maakte duidelijk dat cultureel kapitaal kan bijdragen aan succes in de school- en beroepscarrière. Hoewel veel beleid uitgaat van de verbindende werking van cultuur, is minder duidelijk welke rol cultureel kapitaal speelt in het faciliteren van bindingen tussen verschillende (status-)groepen.
Gedeelde culturele smaak geeft mensen iets om over te praten en vergemakkelijkt sociale interacties. De vraag is echter welke culturele smaken welke sociale relaties faciliteren en, meer specifiek, welke sociale netwerkbronnen daardoor kunnen worden aangesproken.
Hierover bestaan tegenstrijdige ideeën. Is het bijvoorbeeld zo dat mensen uit hogere sociaaleconomische klassen elkaar herkennen en selecteren op basis van de kennis van klassieke cultuur die in sociale interacties wordt geuit - terwijl mensen uit lagere statusgroepen worden buitengesloten (culturele reproductie)? Of biedt cultuur mensen van lagere sociaaleconomische afkomst juist de mogelijkheid om verbinding te zoeken met en toegang te krijgen tot deze hogere sociaaleconomische netwerken (culturele mobiliteit)?
Klassieke cultuur verbindt met hogere statusgroepen
Om deze vragen te beantwoorden, heb ik de relatie tussen de culturele smaak van mensen en het sociaaleconomische statusniveau van hun sociale netwerk onderzocht. Hiervoor heb ik gebruik gemaakt van de Nederlandse Levensloopstudie (NELLS), waarin mensen over verloop van tijd onder andere zijn gevraagd hoe vaak ze naar bijvoorbeeld klassieke concerten, opera, balletvoorstellingen en musea (klassieke cultuur) of popconcerten en bioscoop (populaire cultuur) waren geweest in het voorgaande jaar. Ook werd het sociale netwerk van respondenten in kaart gebracht, waarbij ook naar kenmerken van hun contacten werd gevraagd (zoals opleidingsniveau en beroep).
Ten eerste laat mijn onderzoek zien dat de klassieke culturele smaak van mensen positief gerelateerd is aan het aantal netwerkrelaties met een hoger opleidingsniveau en een hogere beroepsstatus. Zelfs wanneer er rekening gehouden wordt met onder meer het opleidingsniveau en de beroepsstatus van ouders en de respondent zelf, kwam dit patroon naar voren. Dit onderstreept het idee van culturele smaak als indicator van sociale identiteit en als gespreksmiddel bij het vormen en onderhouden van sociale relaties.
Daarnaast blijkt dat klassieke culturele smaak meer dan populaire smaak samenhangt met opleidingsniveau en beroepsstatus van sociale contacten. Dit komt overeen met eerder onderzoek dat stelt dat populaire culturele codes over het algemeen makkelijker kunnen worden beantwoord en niet specifiek duiden op een hoge status.
Klassieke cultuur stoot lagere statusgroepen af
Er gaat niet alleen een verbindende werking uit van klassieke cultuur. Het onderzoek laat namelijk ook zien dat de klassieke culturele smaak van mensen juist negatief samenhangt met het aantal contacten dat iemand heeft met mensen met een lager opleidingsniveau en een lagere beroepsstatus.
Klassieke culturele smaken lijken dus niet alleen te functioneren als een sociale brug naar individuen met een hogere sociaaleconomische status, maar ook als een sociale afscheiding van individuen met een lagere sociaaleconomische status die minder in staat of minder bereid zijn om specifieke culturele codes te beantwoorden.
Hoewel het onderzoek hier niet op focust, is het ook te verwachten dat de culturele smaak van individuen wordt beïnvloed door de mensen met wie ze omgaan. Het onderzoek laat echter zien dat dit proces van beïnvloeding (van netwerk naar culturele smaak), minder sterk is dan het hierboven besproken proces van selectie (van culturele smaak naar netwerk).
Mensen met lagere sociaaleconomische achtergrond profiteren meer van klassieke cultuur
Wie lijken hun klassieke culturele smaak nou het best om te zetten in toegang tot hogere sociaaleconomische netwerken? Vanuit het idee van culturele reproductie zou de verwachting kunnen zijn dat door de uitgebreide socialisatie tijdens hun jeugd, mensen van een hogere statusachtergrond zich niet alleen meer thuis voelen in hogere status netwerken, maar dat zij wellicht ook hun culturele smaak gemakkelijker omzetten in sociale gesprekken en duurzame sociale relaties binnen deze netwerken.
Dit blijkt niet het geval, in tegendeel. Dit betekent dat met name voor personen van een lagere sociaaleconomische status achtergrond – die waarschijnlijk minder zijn opgegroeid met normen en culturele codes van hogere status netwerken – culturele smaak een rol kan spelen bij het verkrijgen van toegang tot hogere sociaaleconomische statusgroepen. Deze culturele mobiliteit, waarbij culturele smaak een ingang tot hogere status netwerken kan zijn, onderstreept het belang van cultuurparticipatie en -educatie in het verminderen van sociaal economische segregatie en kansenongelijkheid.
Roza Meuleman is universitair docent sociologie aan de Radboud Universiteit. Het onderzoek werd gefinancierd door NWO (VENI) en is hier te downloaden.
Foto: HendersonStateU (Flickr Creative Commons)