De Belgische film vangt aan met de eerste schooldag van de 7-jarige hoofdpersoon, Nora. Van een dagje wennen in het bijzijn van een van de ouders is geen sprake. Haar vader moet afscheid nemen buiten het schoolplein en het meisje staat er alleen voor. Als ze tijdens de lunchpauze bij haar broer wil gaan zitten, maakt het personeel haar duidelijk dat ze zich bij haar klasgenoten moet voegen.
School als hel
Al snel blijkt dat de school onveilig is. Alle kwetsbaarheden worden uitgebuit om iemand te krenken. Als Nora tijdens de gymles stuntelig overkomt, daalt ze gelijk in de pikorde van de klas. Als ze tegen haar vader of een leerkracht vertelt over pesten, dan wordt dat gezien als klikken. Wanneer de grootste pestkop excuses moet aanbieden tegen een slachtoffer, dan ligt wraak op de loer.
Het knappe van Un monde is dat de film invoelbaar maakt wat het voor een kind betekent om voortdurend op de hoede te moeten zijn. Die invoelbaarheid is zo groot, omdat consequent vanuit het perspectief van het kind wordt gefilmd. Voor Nora en haar broer Abel blijkt de school een hel. Dagelijks staan ze doodsangsten uit en zijn ze overgeleverd aan de grillen van hun belagers.
Volwassenen zijn vrijwel geheel afwezig in de film. Als Nora aan een leerkrachten probeert duidelijk te maken dat haar broer wordt gepest, blijkt de leerkracht net met iets anders bezig, waardoor er geen gehoor is. Op een later moment vergoelijkt de leerkracht de situatie door te zeggen: ‘Ze maken nu eenmaal ruzie op die leeftijd, maak je geen zorgen.’ De kinderen wijzen op het pesten, maar de volwassenen in Un monde steunen de kinderen nauwelijks.
Op de school geldt het recht van de sterkste. Er zijn geen leerkrachten die toezicht houden of weten welke kinderen hulp nodig hebben, zodat ook zij tijdens de pauze aansluiting vinden. Regisseur Laura Wandel heeft ervoor gekozen om de school als een ouderwetse leerfabriek neer te zetten, waar mobieltjes en daarmee cyberpesten afwezig zijn en waar leerkrachten niet weten hoe ze van de klas een groep kunnen maken. Van dat leren komt voor Nora en Abel weinig terecht. Ze voelen zich zo ellendig dat ze zich niet kunnen concentreren op de stof.
Waarom pesten moet worden aangepakt
Een kritiek op Un monde zou kunnen zijn dat het pesten buitensporig is. Met je hoofd in een toiletpot worden geduwd, in een vuilniscontainer worden gegooid of iemand proberen te laten stikken met een zak over het hoofd is inderdaad extreem. Met al deze extremiteiten maakt Wandel echter wel invoelbaar wat het is om op een rotschool te zitten. Als de kinderombudsvrouw het strafrecht wil inzetten om pesten aan te pakken, dan laat deze film zien dat scholen moeten worden gedwongen het pesten aan te pakken.
Sinds het onderzoek Wat werkt tegen pesten is bekend dat er, naast de Amerikaanse klasseninterventie Taakspel, twee schoolbrede programma’s zijn die helpen. Het Noorse PRIMA en het Finse KiVa zetten allebei de kracht van de groep in om het pesten te reduceren. In beide programma’s krijgen leerkrachten lesmateriaal aangereikt, waarmee ze kinderen kunnen leren om aardig tegen elkaar te doen, anderen met respect te behandelen, elkaar te helpen en te willen dat pesten stopt.
Kinderen pesten meestal buiten het blikveld van volwassenen. Als de vader van Nora en Abel aan de rand van het schoolplein staat te observeren, doet hij dat uit bezorgdheid. Ook wordt duidelijk hoe machteloos hij is. Vreemd genoeg komen de leerkrachten ook zwak over: ‘Als we iets hadden kunnen doen om dit te voorkomen, hadden we het gedaan.’
Het blijkt dat kinderen het moeilijk vinden om aan volwassenen te vertellen dat ze worden gepest. Daarom is het des te belangrijker dat ouders en leerkrachten het serieus nemen als ze dat doen. Un monde laat zien dat kinderen wel degelijk signalen afgeven, maar dat die niet of verkeerd worden opgepikt. Wat niet helpt is dat de vader van Nora en Abel de pestkop gaat bedreigen. Wat ook niet werkt, is dat de school de pestkop excuses laat maken. Wat wel zin heeft is dat leerkrachten met een goed programma werken en monitoren of alle kinderen het wel naar hun zin hebben.
Te veel kinderen staan er alleen voor
Met een rapport over de sociale relaties in de klas, kunnen leerkrachten ontdekken hoe leerlingen in de groep liggen, wie er populair is en wie door wie wordt gepest. Un monde gaat voorbij aan deze groepsdynamiek. De acties van de pestkop lijken meer gedreven door sadisme dan door een streven naar populariteit. Niemand komt voor elkaar op. Volwassenen lijken te druk met hun eigen problemen. Op de sores van hun kinderen reageren ze met ‘laat me niet voor gek staan.’ Van zijn zusje krijgt Abel op een gegeven moment ook geen steun meer. ‘Ik wou dat je dood was,’ bijt ze hem toe. Zelf begint hij zijn enige vriend te pesten. Het is eten of gegeten worden.
Waar andere films over pesten, zoals Bluebird (2004), Mean Girls (2004), Mean Creek (2004), Klass (2007), The Reunion (2013) en Spijt! (2013) een verhaal uitbeelden, roept Un monde vooral een gevoel op. Wat het met kinderen doet als ze dagelijks met pijn in hun buik naar school gaan. Hoe de voortdurende strijd om te overleven kinderen moreel en emotioneel kan afstompen.
In dat opzicht heeft deze intense en claustrofobische debuutfilm meer raakvlakken met de verfilming van Jerzy Kosinski’s The Painted Bird (2019) of met László Nemes Son of Saul (2015) dan met eerdergenoemde pestfilms. Het pesten in deze film mag dan buitensporig zijn, de gevoelens van de slachtoffers zijn dat niet. Te veel kinderen staan er net als Nora en Abel alleen voor en denken dat er iets mis is met hen. Aan alle scholen de taak om ook hen een fijne schooltijd te geven.
René Veenstra is hoogleraar sociologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Zijn onderzoek is gericht op de theoretische en empirische uitwerking van de rol van sociale normen en sociale netwerken bij de ontwikkeling van pro- en antisociaal gedrag, waaronder pestgedrag. Meer lezen: www.rene-veenstra.nl. De film ‘Un monde’ is nu te zien in de bioscoop.
Foto: still uit Un Monde