Onlangs legde Jos van der Lans de link tussen het ik-tijdperk van de jaren zestig en zeventig naar het ‘neo-ego-fundamentalisme’ van de mensen die zich verzetten tegen corona-maatregelen. Volgens Van der Lans gaat het hier om ‘radicale groepen (waarbij) het Ik-centrisme bijna religieuze vormen heeft aangenomen’. Zijn betoog is oppervlakkig en ongenuanceerd en draagt niet bij aan het begrijpen van de boze burgers. In plaats van hen te diskwalificeren is het beter om hun woede te begrijpen als product van jarenlang overheidsbeleid.
Twee dimensies van een counterculture
Er is een verband met het ik-tijdperk van de jaren zeventig. Het decennium van het grote ik was een uitvloeisel van de vrijheidsstrijd uit de jaren zestig. Toen streed de counterculture tegen een gevestigde orde die gezien werd als beknellend. Mensen wilden af van de starre discipline van politieke, kerkelijke en militaire autoriteiten. De prototypische hippies belichaamden die vrijheidsdrang met hun lange haar, sandalen en losse kleding met bloemetjesmotieven.
Het is van belang om twee dimensies van die counterculture te onderscheiden. Aan de ene kant stond de politieke strijd voor emancipatie en rechtvaardigheid, met bijvoorbeeld de demonstraties tegen de Vietnamoorlog. Aan de andere kant streefde een kleine culturele elite, gestimuleerd door humanistische psychologie, naar zogeheten zelfrealisatie en naar piekervaringen, vaak via drugs, therapie, meditatie of een combinatie daarvan.
Beide aspecten van de counterculture vonden in de jaren zeventig ingang bij de nieuw linkse babyboomers. Toen zij in de positie kwamen om de verzorgingsstaat vorm te geven, waren rechtvaardigheid en gelijkwaardigheid belangrijke uitgangspunten. Daarnaast werd ruimte gegeven om ‘jezelf te zijn’, seksueel of anderszins, in de permissive society. De droom van de maakbare samenleving strandde aan het eind van de jaren zeventig in een economische crisis. Het politieke antwoord daarop veranderde de sociale ordening wezenlijk.
De oplossing was namelijk een zich terugtrekkende overheid. Gedurende de jaren tachtig werd het nieuwe ideaal eerst nog de ‘zorgzame samenleving’ genoemd, later kreeg het de naam ‘participatiesamenleving’. Het uitgangspunt was hetzelfde: van burgers werd gevraagd te participeren, actief te zijn, en meer verantwoordelijkheid te nemen voor het eigen leven.
Mens op zichzelf teruggeworpen
In het nieuwe politieke beleid stond de vrijheid van de markt centraal. Burgers en bedrijven moesten minder last hebben van overheidsbemoeienis: deregulering en privatisering dus. De overheid besteedde belangrijke maatschappelijke beslissingen uit aan een globaliserende markt waarover burgers steeds minder zeggenschap hadden. Diezelfde burgers werden ondertussen teruggeworpen op hun eigen kracht(bronnen). Ze werden gestimuleerd om als homo economicus verantwoordelijkheid te nemen voor hun eigen leven, voor hun eigen carrière. In aansluiting daarbij werden sociaal professionals aangestuurd om in te zetten op eigen kracht en zelfredzaamheid.
Groei was het uitgangspunt, zowel economische als persoonlijke groei. Als je maar wil, dan kan je het bereiken, was het adagium. Het evangelie van vrije burgers op een vrije markt kwam in de jaren negentig tot uiting in positieve en optimistische boodschappen over persoonlijke groei. Mensen konden en moesten het beste uit zichzelf halen, levenslang leren en hun kansen pakken. Slogans als just do it, try before you die en impossible is nothing zijn typerend voor de gedroomde werkelijkheid van die periode. Welvaart, welzijn, succes en gezondheid werden gepresenteerd als individuele keuzes.
Het oude counterculture-ideaal van zelfrealisatie kreeg in die context een andere betekenis. Terwijl in de jaren zeventig de vrijheid van het eigen lichaam nadrukkelijk werd gevierd met het idee dat je je authentieke zelf kon ontdekken buiten de knellende kaders van de maatschappelijke structuren om, werden diezelfde praktijken in de jaren tachtig aangewend om succesvoller en productiever te zijn binnen die structuren. Een hele hausse aan zelfhulpboeken en –methoden was het gevolg. Mensen gebruikten bijvoorbeeld yoga of sjamanisme om alles uit zichzelf te halen als werknemer, werkgever of ondernemer. De prestatiedruk kon worden opgevoerd; via meditatie kon immers burn-out worden afgewend.
Wappies volgen logica van terugtredende overheid
Het ideaal van de maakbare mens in een immer groeiende markt leverde enorme vrijheden op voor grote groepen Nederlandse consumenten die tevreden ervaringen en spullen konden kopen. De glans van die aankopen ontnam het zicht op de duistere kanten van die groeimarkt. Goedkope kleren en comfort food zoals chocola zijn hier alleen beschikbaar doordat voor de productie ervan mensen elders tot slaven zijn gemaakt. Dat de individuele vrijheid van consumenten ten koste gaat van het welzijn van anderen, mag de pret niet drukken. Don’t worry, be happy. Milieuvervuiling, mensenrechten en global heating worden niet geaccepteerd als argument om de vrijheden van de markt en van burgers te beperken.
Tegenstanders van dit beleid waren party poopers. Volgens Rutte moesten we niet doorslaan met klimaatmaatregelen, we moeten lekker kunnen blijven barbecueën, toch? Die vrijheid pakt hij niet van ons af, zullen zijn kiezers gedacht hebben. Mensen die door hun migrantenachtergrond moeilijker aan een baan komen, moeten zich maar invechten, stelde Rutte. Oftewel: eigen verantwoordelijkheid. De overheid gaat het niet regelen.
En nu is daar corona en opeens wil Rutte de vrijheden beknotten. Maar een deel van de bevolking wil ook nu geen overheidsbemoeienis. Ze zijn trouw aan de sociale logica van het gevoerde beleid, en willen zelf verantwoordelijkheid nemen voor hun welzijn en gezondheid. Ze vertrouwen op hun eigen kracht en afweersysteem.
Het is wrang om, zoals Van der Lans doet, die mensen wappies, narcisten of neo-ego-fundamentalisten te noemen. Want hun logica is dezelfde logica waarmee politici hun kiezers voorschotelden dat ze gevrijwaard zouden blijven van een bemoeizuchtige overheid, ongeacht de gevolgen voor anderen. Dat deze zich roeren, is geen wonder: nog niet zo lang geleden waren ze de natte droom van de deregulerende overheid.
Jeroen Boekhoven is docent-onderzoeker aan de Academie voor Sociale Studies van de Hanzehogeschool. Hij is verbonden aan het Lectoraat Integrale Aanpak Kindermishandeling