In 2017 rekende voor het eerst een meerderheid van de Nederlandse bevolking van vijftien jaar of ouder zich niet tot een religieuze groepering. Niet-religieus gelieerd zijn betekent echter niet dat mensen geen diepgeworteld verlangen hebben naar een zinvol leven, of dat zij niet worstelen met existentiële vragen. De belangstelling voor dit soort vragen neemt de laatste tijd juist toe.
Tegelijkertijd zien we ook een toename in de diversiteit aan levensbeschouwingen in Nederland door immigratie en toenemende digitale verbindingen tussen landen en continenten. Hiermee is onze samenleving in levensbeschouwelijk en cultureel opzicht pluriformer geworden. Daarbij zijn levensbeschouwingen zelf dynamischer en vaak meervoudig van aard.
Geestelijk verzorgers aangesteld bij politie
Maar ook worden de werkgebieden van geestelijk verzorgers uitgebreid. Zo zijn in het afgelopen jaar geestelijk verzorgers aangesteld bij de politie om politiemensen te ondersteunen in hun mentale en morele weerbaarheid en zingevingsvragen, gezien de soms grote impact die het politiewerk op hen heeft.
In het aardbevingsgebied in Groningen zijn geestelijk verzorgers aangesteld en recent heeft het ministerie van VWS een stevige financiële impuls gegeven aan geestelijke verzorging in de eerstelijnszorg, waarmee ze het belang erkent van zingeving en levensbeschouwing in de zorg voor mensen in de thuissituatie.
Zinvol werk onder druk
De toenemende aandacht voor zingeving in de gezondheidszorg en het sociaal domein zien we terug in twee bewegingen. Allereerst zijn professionals in toenemende mate onder druk komen te staan en stellen zij zich de vraag naar wat hun werk ‘goed’ en ‘zinvol’ maakt. De burn-out cijfers onder zorgverleners zijn hoog: een op de acht van de zorgverleners tot 35 jaar heeft ervaring met burn-out en een op de drie heeft last van vermoeidheidsklachten. Bij jonge artsen ligt dit cijfer nog hoger: bijna een vijfde lijdt aan een burn-out. Mindfulness, yoga, meditatieworkshops en bijvoorbeeld mentoren of steunnetwerken dienen om hen te helpen meer rust en weerbaarheid te ervaren in hun werk.
Het meest prangend wordt werkdruk of regelgeving wanneer professionals het gevoel hebben niet meer de kwaliteit van zorg of dienstverlening te kunnen bieden die ze vanuit hun beroepsethos voorstaan, zij komen dan moreel in de knel.
Zingeving als dimensie van gezondheid
Een tweede beweging betreft de verbreding van het denken over wat gezondheid is. In het concept van positieve gezondheid vormt zingeving één van de zes dimensies, naast dagelijks functioneren, sociaal maatschappelijke participatie, lichaamsfuncties, mentaal welbevinden en kwaliteit van leven. De professional moet dus iets met zingeving, maar in de praktijk komt dit al snel in het gedrang tussen de urgentere taakgebieden, zoals helpen bij huisvesting of financiën. Een van de resultaten is dat professionals verlegenheid ervaren om signalen van zingevingsproblematiek op te pakken of dat ze het niet zien als hun taak.
De invoeging van zingeving in het concept van gezondheid betekent ook een invoeging in het gezondheids- en zorgdomein, waardoor de neiging ontstaat zingevingsproblemen te individualiseren, te medicaliseren of psychologiseren. Zingeving integreren in de zorg is kortom nog niet zo gemakkelijk.
Specialist in zingeving kan soelaas bieden
Specialisten op het gebied van zingeving, professioneel geestelijk verzorgers, kunnen een unieke bijdrage leveren in het bijstaan van mensen bij existentiële levensvragen. Zij begeleiden en ondersteunen mensen bij zingeving.
Het ervaren van zingeving komt vaak onder druk te staan als er zich iets ernstigs in iemands leven voordoet. Ik onderscheid vier typen ervaringen: breukervaringen (gebeurtenissen als ziekte en sterven of verlaten worden), ontologische onzekerheid (als je geconfronteerd wordt met het fundamenteel onbeheersbare en onvoorspelbare van het leven), maatschappelijke grenssituaties (situaties van mensonwaardigheid) en morele spanningen (het botsen van persoonlijke en professionele waarden met bijvoorbeeld de regels of mogelijkheden in een organisatie of in beleid). Dit zijn ervaringen waar zorg- of sociale professionals vaak geen raad mee weten. Geestelijk verzorgers weten dat wel.
Relatie, dialoog en verbinding
Zij gaan als professioneel specialist een relatie aan met de cliënt. Die voelt zich hierdoor gekend en erkend, wat onder andere leidt tot meer levenslust. In dialoog gaan helpt de cliënt z’n verhouding tot de wereld te definiëren en herdefiniëren.
Tot slot kunnen geestelijk verzorgers bijdragen aan zingeving door het creëren van ruimte voor zingeving, voor waarden en de dialoog daarover in organisaties. Als change agents in de organisatie of wijk kunnen zij verbindingen bewerkstelligen tussen geledingen en tussen logica’s (zoals die van de systeem- en leefwereld) en om de reflectie op lastige vraagstukken te bevorderen. Dit kan bijvoorbeeld door persoonlijke of kleine verhalen te onderzoeken in relatie tot de dominante verhalen van de organisatie en beleid.
Geestelijk verzorgers, zorg- en sociaal professionals vullen elkaar aan in expertise als het gaat om de vraagstukken waar mensen, groepen en de samenleving mee worstelen. Het vormen van interdisciplinaire leergemeenschappen waarin zij samen onderzoeken en leren over actuele kwesties, is dan ook een belangrijke volgende stap.1
Gaby Jacobs is hoogleraar Geestelijke Verzorging aan de Universiteit voor Humanistiek. Dit artikel is een afgeleide van haar onlangs uitgesproken inaugurele rede ‘Zin in geestelijke verzorging’.
Noot
- Het door ZonMW gesubsidieerde project SamenZin dat per 1 maart 2020 van start gaat, is hier een voorbeeld van. Het brengt geestelijk verzorgers en praktijkondersteuners in Utrecht en omgeving samen om gezamenlijk te werken aan een goed programma van ‘zingevingszorg’ in de eerste lijn.
Foto: The Zen-Diary: David Gabriel Fischer (Flickr Creative Commons)