Het was racisme en onverholen haat, volgens de hoogleraar politieke filosofie Bhikhu Parekh. Zulke reacties op zijn rapport over ‘de toekomst van een multi-etnisch Groot-Brittannië’ had hij niet verwacht. Van 1998 tot 2000 had zijn Runnymede-commissie op de kwestie gestudeerd. Vooral de stelling in het rapport dat Britishness ‘racistische connotaties’ heeft, veroorzaakte stormachtige verontwaardiging. ‘What’s wrong with being British?’ briesten de zondagsbladen. Zeven jaar later is Parekh, een kleine man van Indiase afkomst, nog altijd een spelbepaler in het Britse multiculturele debat. Hij is voor Labour lid van het Hogerhuis en een belangrijk geluid voor de regering. En ook is hij nog steeds een onvervalste multiculturalist. Toen hij onlangs in Rotterdam een lezing hield, bepleitte hij een europeanisering van moslims. Daarvoor moet Europa moslims dan wel tegemoetkomen.
Met uw volhardende pleidooi voor een multiculturele samenleving hebt u de laatste jaren het tij tegen. Tegenover moslims is het klimaat zeer gepolariseerd.
Parekh: ‘Dat begon al eerder. In 1989 met de Rushdie-affaire, en ongeveer tegelijkertijd met een hoogoplopende hoofddoekjesdiscussie in Frankrijk. Rond die tijd begonnen Europeanen te zeggen: we hebben een moslimprobleem. Toen kwam 9/11, en hier in Nederland waren er Hirsi Ali en de moord op Van Gogh. De angst voor moslims werd zeer manifest. Het idee werd: ze kunnen schade toebrengen, ze zijn zelfs bereid te moorden om hun cultuur aan ons op te leggen. Moslims op hun beurt vonden dat Europeanen hen steeds meer wilden assimileren. Hun idee was: als wij halalvlees willen, dan roepen zij meteen nee, nee, nee. En ze zagen in het Midden-Oosten ook een imperialistisch Westen, dat erop uit is de moslims te vernietigen. Al met al is de clash of civilisations nu een heel reëel gevaar. Er zijn binnenkort 22 miljoen moslims in Europa en in 2024 zullen het er 35 tot 40 miljoen zijn. Mijn grote angst is dat er een situatie van acute polarisatie komt van twee groepen die elkaar niet alleen haten, maar ook bang voor elkaar zijn. Dan zullen we regelmatig rellen zien. En regulier staatsgeweld tegen moslims.’
Wat is uw medicijn?
‘Ik ben geen dokter, dus ik heb het liever over een programma. Ten eerste zijn de meeste moslims gewoon arm en daar moeten we wat aan doen. Er moet een middenklasse van moslims komen. Zo’n middenklasse kan met de witte middenklasse omgaan, en kan ook leidinggeven aan de eigen gemeenschap en ze kan een rolmodel zijn. Waarom hebben we in het Verenigd Koninkrijk geen problemen met hindoes? Omdat er veel hindoe- advocaten, hindoe-artsen, hindoeleraren en hindoezakenmensen zijn. Ten tweede moeten moslims zich meer vertegenwoordigd voelen. Nee, nee, ik bedoel niet dat er een moslimpartij moet komen – dat is ghettovorming, dat zal niet werken. Moslims moeten deel worden van de mainstream van politieke partijen. In mijn visie is marginaliteit na armoede de oorzaak van woede en geweld. Ten derde moeten we investeren in onderwijs – op school beginnen mensen van elkaar te leren – en in de civil society. Laat mensen samenwerken in buurten, vakbonden en kerken. Zo kan je de wederzijdse demonisering afbreken. Tot slot gaat het erom dat je het Nederlanderschap zo definieert dat het voor iedereen plaats biedt. Hoe meer ik naar India kijk, hoe meer ik overtuigd raak van het belang van emotionele binding, van het gevoel dat mensen tot hetzelfde land behoren.’
In Nederland zult u meteen als reactie krijgen: dat is het oude multiculti-verhaal. De dominante stemming hier is dat migranten zich maar eens moeten aanpassen.
‘Assimilatie dus. Maar dat zal niet werken. Het leidt nergens toe. De christenen hebben in Europa tweeduizend jaar geprobeerd de joden te assimileren. Tevergeefs. Met de zigeuners is het ook niet gelukt. De Europeanen probeerden het zelfs met elkaar. En met welk resultaat? Het kleine Holland is nog steeds Holland en geen deel van Spanje of Duitsland. Dus assimilatie werkt niet. Wat wel werkt, is dat mensen met elkaar omgaan, van elkaar leren. Het idee dat er na het kolonialisme een beschavingsmissie richting moslims in Europa moet doorgaan, is echt dom! Als u mij wilt beschaven, dan zet ik mijn hakken in het zand. Toen Mahatma Ghandi werd gevraagd wat hij vond van de Europese beschaving, zei hij: dat zou een erg goed idee zijn.’
Vraagt de emancipatie van de vrouw dan niet om de ontmanteling van het traditionele moslimgezin?
‘Er zijn verschillende dingen verkeerd aan een moslimsamenleving, net zoals er dingen verkeerd zijn aan de westerse maatschappij. Natuurlijk moet het patriarchaat veranderen, maar moslims kunnen autochtonen met recht voor de voeten werpen dat hun geëmancipeerde vrouwen seksobjecten zijn. En ze kunnen ook met recht zeggen: jullie scheiden wel erg gemakkelijk, bij ons hoeven vrouwen zich niet onzeker af te vragen of hun man er niet met een ander vandoor gaat. Moslims en westerlingen moeten allebei verbeteren, dat kan door een interculturele dialoog.’
Hoe confronterend mag die dialoog van u zijn?
‘Het kan heel confronterend zijn, maar dat is niet per se nodig. Je moet ook niet te belerend zijn, ook al heb ik er niet altijd een hekel aan. Toen ik net in Engeland was, zeiden mensen heel vaak tegen me: zoiets doen we hier niet, we don’t do such a thing here. Dan zei ik: fijn, ik ben blij dat van u te leren. Nu zeg ik dat soort dingen zelf tegen migranten. Laatst zat ik in de trein naar Londen met twee Pakistani die over een grote afstand tegen elkaar zaten te schreeuwen. Ik zei tegen hen: dat kun je in je eigen land misschien doen, maar hier is het niet handig, ga wat dichter bij elkaar zitten. Het gaat erom hoe je iets zegt. Als je tegen een moslim zegt: je mag je vrouw niet opsluiten, dan is dat geen goede manier. De cijfers laten trouwens zien dat moslimmeisjes meer naar school gaan – laat hen zelf hun ouders bevechten. Waarom zou je dat van buitenaf doen?’
Een steuncomité voor ex-moslims, goed idee?
‘Ja, heel goed dat jullie dat in Nederland hebben! In het Verenigd Koninkrijk hebben we zo’n organisatie helaas niet. In Duitsland is er wel zo’n club en daar is het nu geaccepteerd om je geloof los te laten. Het is trouwens heel opvallend hoeveel moslims de afgelopen 35 jaar zijn veranderd, ze zijn veel meer veranderd dan autochtonen. Meisjes gaan naar school, het gearrangeerde huwelijk is aan het veranderen, vier vrouwen trouwen kan niet meer – ik zou zeggen: 70 procent van de moslimgebruiken is veranderd. Wat wil je nog meer!’
Het overtuigt de stemmers op Geert Wilders niet.
‘Tegen die mensen zou ik willen zeggen: je vernietigt je eigen land. Ten eerste doe je afbreuk aan de grote reputatie van Nederland als vrije, tolerante samenleving. Ten tweede zijn die migranten hier, dus vínd maar een manier om met hen te leven. En creëer geen vijand in je eigen samenleving.’
Dat is makkelijk praten. Je zal maar een autochtone Rotterdammer zijn in een achterstandswijk die zich niet meer thuis voelt in zijn eigen buurt.
‘Dat is een probleem, dat is waar. Het speelt op heel veel plekken in de wereld. Ik begrijp het gevoel van emotionele desoriëntatie als mensen hun land zien veranderen. De vraag is: wat kun je daaraan doen? Tegen mensen die vinden dat er te veel buitenlanders in hun wijk wonen, kan ik alleen maar zeggen: sorry, maar dat is part of life. Tegen mensen die vinden dat migranten hun vuilnis op de verkeerde tijden buitenzetten of geen Nederlands verstaan als je ze aanspreekt, zeg ik: u hebt gelijk, mensen moeten de plaatselijke gewoonten respecteren. Je hebt gelijk om je te verzetten tegen onacceptabel gedrag. Migranten moeten ook gewoon in het Nederlands een treinkaartje kunnen kopen of iemand de weg kunnen wijzen. Al zou ik het niet verplicht stellen voor de oudere generatie. Want om nou op je zeventigste nog Nederlands te moeten leren…’
De vraag blijft wat u achtergestelde autochtone mensen te bieden hebt.
‘Hetzelfde programma als de achtergestelde moslims. Bring them in! Hef hun marginalisering op, integreer ze.’
Wat vraagt u van moslims, opdat ze de door u gewenste europeanisering doormaken?
‘Het is heel belangrijk dat ze hun eigen gemeenschap versterken. Ze zijn veel te afhankelijk geworden van de staat, ze geven ook altijd anderen de schuld. Ze moeten sterker worden, sterke families, hun eigen rechten bevechten. Dat is wat de zwarten in Europa ook hebben gedaan, door hun eigen gemeenschap te verbeteren. De overheid kan dat op allerlei manieren ondersteunen.’
Ook door bijvoorbeeld subsidie te geven aan een salafistische groep?
‘Dat hangt ervan af. Als die groep een vorm van islam promoot die niet past binnen de democratie, of niet bijdraagt aan de integratie, dan zou ik het niet ondersteunen.’
Dan bemoeit de staat zich met religie.
‘Dat heeft de staat altijd gedaan!’
Het liberale idee is toch dat staat en kerk gescheiden zijn…?
‘Nee, nee, nee! De staat moet neutraal zijn, maar dat wil niet zeggen dat de staat alles of juist niets moet steunen. De overheid steunt voortdurend activiteiten die gewenste waarden stimuleren. We steunen de opera, maar geen pornografie en de overheid steunt ook niet alle soorten musea.’
Ik kom terug op de beginvraag: uw pleidooi voor een fatsoenlijke dialoog over de multiculturele samenleving lijkt nogal haaks te staan op de rauwe werkelijkheid van alledag in Nederland.
Verbaasd: ‘Maar de Nederlanders zijn toch heel beleefde mensen? Zo heel anders dan in Engeland zijn de omgangsvormen hier toch niet?’
Marcel Ham is hoofdredacteur van TSS. Met dank aan het Internationaal Instituut voor de Studie van de Islam (www.isim.nl) op uitnodiging waarvan Parekh onlangs in Nederland was.
Bhikhu Parekh is hoogleraar politieke filosofie aan de Universiteit van Westminster.
Dit interview verscheen ook in het tijdschrift Contrast.
Foto: British High Commission, New Delhi (Flickr Creative Commons)