Wat kan een gedragswetenschapper bijdragen aan het discours rond het coronavirus?
'Wanneer je zo’n virus en de pandemie die het veroorzaakt in beschouwing neemt, dan is het belangrijk dat je daarbij ook de psychologische en gedragsmatige factoren meeneemt. Want, afgezien van de fysieke, biologische kenmerken van een virus, zoals de besmettelijkheid en het ziekmakend vermogen, is de wijze waarop een virus zich verspreidt natuurlijk sterk afhankelijk van hoe mensen zich gedragen. Als iedereen zich houdt aan de maatregelen, dan heb je een heel ander beeld dan wanneer de mensen zeggen van: bekijk het maar.'
'Gedragswetenschap is natuurlijk geen medische of exacte wetenschap. Gedrag als fenomeen is moeilijk de vinger op te leggen. Zodra je het gaat benoemen, kan het namelijk veranderen. Als bij een persconferentie wordt gezegd dat het fijn is dat burgers zich zo netjes aan de maatregelen houden, dan kunnen ze in reactie daarop nonchalant worden, want ze rekenen erop dat anderen wel het goede blijven doen. Maar als je gaat zeggen dat ze zich te weinig aan de maatregelen houden, dan denken ze: nou, als niemand het doet, ga ik het ook niet meer doen. Dat is het lastige van sociale wetenschappen. Gedrag is reflexief.'
Waren de manieren waarop mensen reageerden op de komst van het coronavirus voor een gedragswetenschapper te voorzien? Bijvoorbeeld het hamsteren en het verzet tegen de maatregelen.
'In oktober 2019, vlak voor het uitbarsten van het coronavirus, is een boek verschenen van Stephen Taylor: ‘The Psychology of Pandemics’. Daar staat heel veel in van wat we nu zien gebeuren. Zelden is een boek zo snel actueel geworden. Het benoemt de angst en onzekerheid die ontstaat, het verzet tegen dwingende maatregelen, de weigering van groepen om zich te laten vaccineren, de complot-theorieen, de beunhazen die met kwakzalf-oplossingen komen. Veel van waar we nu mee geconfronteerd worden, hadden we kunnen zien aankomen. En dan te bedenken dat de auteur in eerste instantie grote moeite had om het boek uitgegeven te krijgen.'
'Ook het vervolg, als het virus eenmaal afgezwakt is, valt deels te voorspellen. De eerste jaren zullen de mensen nog alert en onder de indruk zijn van wat ze ervaren hebben, dan heerst er een houding van: dit mag nooit meer gebeuren. Maar na verloop van tijd zal er weer een verslapping optreden.'
Vindt u het belangrijk dat een gedragswetenschapper deel uitmaakt van het OMT?
'Ik wil niet zeggen dat alleen gedragswetenschappers alles goed weten en de rest niet, maar het kan ook niet zo zijn dat er allerlei belangrijke beslissingen worden genomen aan een tafel waar alleen virologen zitten. Je moet daar toch breder naar kijken. Dus proberen wij in dat hele adviescircus onze expertise ook in te brengen, over wat je mag verwachten en de naleving van de maatregelen, et cetera.'
'Het gaat erom: je moet het perspectief van gedrag meenemen in je beleid. Neem bijvoorbeeld de recente aanscherping van de regels voor mondkapjes in publieke ruimtes. Het OMT heeft daar misschien wel goede argumenten voor, maar als je daar nu opeens mee aankomt, na alle trammelant die we hebben gehad over die mondkapjes en zonder een duidelijke en actuele aanleiding, moet je je afvragen: wat doet zoiets met mensen? Gaan ze dit nog begrijpen?'
'Het traditionele idee is: we leggen het gewoon uit en dan komt het verder wel goed. Maar zo werkt dat niet.'
Beleid wordt natuurlijk bepaald door de kennis van het moment. Wat is wijsheid als je overvallen wordt door een pandemie?
'Er zijn een paar rode draden waaraan een overheid zich dient te houden: hou het simpel, let op de rechtvaardigheid, en haast je langzaam. Mensen hebben weinig talent voor zich nu al houden aan maatregelen voor een probleem dat nog niet bestaat, maar pas over een paar weken of maanden zichtbaar wordt. Wacht dus tot voldoende gevoel van urgentie ontstaat. En omgekeerd, als het even beter gaat met de besmettingen, gooi dan niet meteen weer alle maatregelen uit het raam. Want anders moet je straks misschien weer op je schreden terugkeren. Wat je te allen tijde moet voorkomen, is een jojobeleid. Dat is echt heel slecht is voor het draagvlak en de naleving. Daarom pleit ik altijd voor enige traagheid in de maatregelen. Wees voorzichtig en loop niet te ver voor de troepen uit.'
'Het is dit jaar twee keer gebeurd dat er beleid werd afgekondigd dat later weer ingetrokken moest worden. In de zomer konden jongeren opeens onder het motto ‘Dansen met Janssen’ het nachtleven weer in, wat leidde tot een piek aan besmettingen. Gedragswetenschappers waren niet verbaasd dat dat zo ging. Dat was niet zo handig aangepakt.'
'En het afgelopen najaar werd veel te snel de anderhalve meter maatregel losgelaten. Daar hebben mensen met gedragswetenschappelijke expertise ook tegen geadviseerd. Voor die maatregel was en is een behoorlijk groot draagvlak, dus er was helemaal geen reden om zo’n haast te maken met het loslaten daarvan.'
Vindt u dat er fouten gemaakt worden, qua beleid?
'Ik begrijp best dat het niet zo makkelijk is om beleid vast te stellen voor de omgang met corona. En dat er fouten gemaakt worden, is nu eenmaal zo.'
'Deze specifieke pandemie heeft niemand ooit eerder meegemaakt, dus het is en blijft een beetje improviseren. Toch kun je je afvragen of we ons hier niet beter op hadden kunnen voorbereiden. Deskundigen wisten al dat er vroeg of laat een pandemie zou komen. Dat ging gewoon een keer gebeuren. En dan zijn we er nog mooi van af gekomen met deze pandemie, met een gemiddeld overlijdensrisico van hooguit een paar procent.'
'Wat ik zorgelijk vind, is het risico dat er toch weer een mutatie optreedt van dit virus. Ik weet niet hoe waarschijnlijk dat is, maar er gaat in ieder geval weer een nieuw virus komen. En dan mag je hopen dat een relatief mild virus is. Als je het vergelijkt met de builenpest, die heeft een derde van de Europese bevolking het leven gekost. Dat is wel even andere koek.'
Mensen zijn door corona plotseling de greep op hun leven kwijtgeraakt. Kun je stellen dat het verzet van sommige groeperingen voortkomt uit dat gevoel van controleverlies?
'Dat lijkt me zeer waarschijnlijk. Ik kan dat wetenschappelijk niet onderbouwen. Maar we weten over het algemeen, dankzij het WRR-onderzoek over maatschappelijk onbehagen, dat als mensen een gevoel hebben van onmacht, dat bijdraagt aan alles wat je niet wilt.'
'Die onmacht, het besef dat je geen greep hebt op je leven, is een zeer nadelige conditie. Het is heel goed denkbaar dat dit bij mensen leidt tot somberheid, angst, boosheid, of dat er naar anderen gewezen wordt als de boosdoener.'
'Het SCP heeft veel onderzoek gedaan naar regie en wat dat betekent voor iemands persoonlijke geluk en welbevinden. Uit dat onderzoek blijkt dat het ervaren van een gebrek aan regie (‘mastery’) zeer nadelig is voor iemands welbevinden.'
'Hoe zich dat vertaalt naar maatschappelijk onbehagen, dat is nog weinig onderzocht. Daar hopen we binnenkort vanuit de WRR wat interessants over te zeggen. Maar in het algemeen kun je stellen dat het gevoel van machteloosheid er niet bepaald toe bijdraagt dat mensen blijer worden over de wereld.'
Marco Ploeger is redacteur van Socialevraagstukken.nl
Foto: GüF (Flickr Creative Commons)