Seksueel grensoverschrijdend gedrag op werkvloer gaat om macht

‘Je hebt hem toch zelf gezoend?’ krijgt een kennis als reactie als ze vertelt dat ze last heeft van de seksuele avances van haar leidinggevende. ‘Jullie wilden het toch allebei?’ Het is een reactie die vaak voorkomt bij situaties van grensoverschrijdend gedrag op de werkvloer. Dit komt door een te grote nadruk op toestemming bij het kijken naar grensoverschrijdend gedrag op het werk en te weinig oog voor macht.

Toestemming is niet voldoende

Bij seks is het belangrijk dat allebei de partners het graag willen. Dit noemen we consent, of toestemming. Na een lange strijd vanuit activisten en maatschappelijke organisaties is consent nu ook centraal komen te staan in het maatschappelijk gesprek over seksueel (grensoverschrijdend) gedrag. Dit zien we bijvoorbeeld ook terug in de nieuwe wet seksuele misdrijven die bij de Eerste Kamer ligt. Het gaat niet meer over fysieke dwang, maar over actieve toestemming.

Bewust of onbewust bevestigen van een machtspositie is een veel belangrijkere reden voor seksueel grensoverschrijdend gedrag

Tegelijkertijd kan de focus op toestemming afleiden van iets dat minstens zo belangrijk is bij seksueel grensoverschrijdend gedrag: namelijk macht en gelijkwaardigheid. Je kan namelijk alleen ‘ja’ zeggen in een gelijkwaardige situatie. En ook als er toestemming is, kan machtsongelijkheid een situatie alsnog grensoverschrijdend maken.

Het gaat niet om seks

Bovendien suggereert de nadruk op toestemming dat seksueel grensoverschrijdend gedrag op de werkvloer gericht is op het versieren en het bed in krijgen van collega's. En dat is in de meeste gevallen niet zo. We weten we uit Amerikaans onderzoek dat slechts 25 procent van de seksueel grensoverschrijdende acties het doel hebben om te versieren of verleiden. In alle andere gevallen heeft seksueel intimiderend gedrag, zoals het maken van opmerkingen of ongewenste aanrakingen, dus een andere reden.

Wij betogen dat bewust of onbewust bevestigen van een machtspositie een veel belangrijkere reden is voor seksueel grensoverschrijdend gedrag.

Macht

Wat bedoelen we met macht? Volgens de socioloog Max Weber is macht het kunnen opleggen van je wil aan anderen. Macht zorgt ervoor dat er naar bepaalde mensen meer geluisterd wordt (zij hebben macht), en dat die mensen hun wil kunnen opleggen aan anderen (zij oefenen hun macht uit). Veel mensen denken bij macht aan een persoon in een formele positie (bijvoorbeeld de macht van een minister, een leidinggevende of een ouder).

Maar macht kan van veel meer kanten komen. Zo wordt er bijvoorbeeld beter geluisterd naar iemand die al heel lang ergens werkt of die door veel mensen aardig gevonden wordt. Die macht komt dus uit een informele positie.

‘We deden dit altijd al zo, waarom moeten we dit ineens veranderen?’

Ook zijn er maatschappelijke verschillen waardoor de ene groep meer te vertellen heeft en de andere meer te slikken en te gehoorzamen heeft. Zo wordt er vaak minder goed geluisterd naar jonge mensen, vrouwen, mensen van kleur en mensen met een praktische opleiding.

Het helpt volgens politicoloog Steven Lukes om macht te zien als een systeem ‘van waarden, overtuigingen, rituelen en institutionele procedures die op zo’n manier werken dat ze in het voordeel van bepaalde mensen zijn, en in het nadeel van anderen.’

Uitsluiting en ondermijning

Er is weinig onderzoek gedaan naar waarom mensen zich seksueel grensoverschrijdend gedragen. Er zijn wel een aantal verklaringen die vaak genoemd worden. Allereerst zien we dat seksueel grensoverschrijdend gedrag vaak voorkomt in beroepen waar meer mannen werken dan vrouwen en waar het bij de cultuur hoorde om bijvoorbeeld seksueel getinte grapjes te maken. Mannen zeggen: ‘We deden dit altijd al zo, waarom moeten we dit ineens veranderen?’ In dit geval is grensoverschrijdend gedrag dus onderdeel van (onbewust) buitensluitend gedrag door de dominante groep.

‘Niets zeggen wat een seksuele lading kan hebben. Niet poes zeggen, maar kat’

Een andere verklaring is dat seksueel intimiderend gedrag een manier kan zijn om een machtspositie te bestendigen en ‘nieuwkomers’ te ondermijnen. Een goed voorbeeld hiervan in Nederland is defensie, waar vrouwen weliswaar al lang functies vervullen, maar over het algemeen in lagere rangen. Pas in 2005 veroverde de eerste vrouw de rang van generaal.

Het is nog steeds een mannenbolwerk met een masculiene cultuur waar veel grensoverschrijdend gedrag voorkomt, zoals bijvoorbeeld dit stuk in NRC laat zien. ‘Als vrouw loop je bij defensie voortdurend op je tenen (…) Altijd bedacht op opmerkingen over je uiterlijk of gedrag. Dus: niet een banaan eten. (…) Niets zeggen wat een seksuele lading kan hebben. (…) Niet poes zeggen, maar kat. (…) Niet zeggen dat je serieus genomen wil worden.’

‘Door de opmerkingen die mijn bazen maakten, verloor ik alle gezag binnen het bedrijf’

Dit zou ook kunnen verklaren waarom vrouwelijke leidinggevenden vaker te maken krijgen met seksuele intimidatie. Het gedrag ondermijnt de positie van vrouwen en bestendigt de positie van mannen.

Ongepaste sms’jes

De 29-jarige Amina die als leidinggevende werkte getuigt in het Vlaamse project Taboebrekers over haar ervaringen met seksueel grensoverschrijdend gedrag. Ze vertelt hoe haar leidinggevenden constant seksuele opmerkingen maakten en haar lastig vielen met ongepaste sms'jes. Het gevolg hiervan was dat haar positie in het bedrijf daar onder te leiden had.

‘Zo behandeld worden had echter wel invloed op hoe mijn collega’s met me omgingen. Ik was personeelsverantwoordelijke, dus moest evaluatiegesprekken en sollicitaties afnemen, en dat was al uitdagend omdat ik nog zo jong was. Door de opmerkingen die mijn bazen maakten, verloor ik alle gezag binnen het bedrijf en binnen mijn functie.’

En andersom, zou dit ook kunnen verklaren waarom mannen in ‘typisch’ vrouwelijke beroepen te maken krijgen met seksuele intimidatie, zoals onlangs over mannelijke verpleegkundigen in het nieuws kwam.

Macht maakt onaantastbaar

Machtsongelijkheid maakt het ook moeilijker om iemand aan te spreken op het gedrag. Uit het recente Onderzoek seksueel grensoverschrijdend gedrag (maart 2023) blijkt dat Nederlanders aangeven dat het aanspreken van leidinggevenden op grensoverschrijdend gedrag hoort bij de top 3 van lastigste situaties.

‘Hij voelde zich onschendbaar. Helemaal omdat hij de baas was. Het was mijn woord tegen het zijne’

Karin Bosman, een Nederlandse ervaringsdeskundige, vertelt hierover aan het CNV: ‘Hans drukte mij op het hart dat niemand mij zou geloven. Hij voelde zich onschendbaar. Helemaal omdat hij de baas was. Het was mijn woord tegen het zijne.’

Juiste beoordeling

Seksueel grensoverschrijdend gedrag gaat dus niet alleen over het ontbreken van toestemming, maar ook over ongelijkwaardigheid, oftewel macht. Waarbij ongelijkwaardigheid voort kan komen uit formele machtsposities, maar ook uit informele en maatschappelijke machtsposities. Wat levert deze bredere blik ons op?

Mensen in een machtspositie zijn zich soms niet bewust van hoe hun gedrag overkomt

Ten eerste helpt het ons om in situaties van seksueel grensoverschrijdend gedrag de juiste beoordeling te maken. Is er in jouw organisatie sprake van seksueel grensoverschrijdend gedrag? Kijk er dan niet alleen naar of allebei de personen instemden met het gedrag, maar kijk ook naar of de twee personen gelijkwaardig zijn, in formele, informele en maatschappelijke zin. Dit haalt ook de verantwoordelijkheid weg bij het bij het slachtoffer. Ook als iemand toestemming heeft gegeven, dronken was of op een andere manier niet voldoet aan het ideale beeld van een slachtoffer, kan seksueel gedrag grensoverschrijdend zijn.

Om een situatie te toetsen kan gebruikgemaakt worden van de web app Grenzen op het werk, die met gerichte vragen helpt om naast toestemming ook te kijken naar vrijwilligheid, gelijkwaardigheid, omgeving en impact. En die helpt bij hoe passend te handelen.

Een pleger die zegt: ‘Ik dacht dat ze het ook wilde’, komt daar dan niet zo maar meer mee weg. Macht meenemen in onze blik helpt ons ook te begrijpen dat de bedoeling van de pleger niet altijd van belang is: mensen in een machtspositie zijn zich soms niet bewust van hoe hun gedrag overkomt.

Beter beeld van risicofactoren

Ten tweede helpt een analyse van macht bij het voorkomen van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Door de ongelijkwaardigheden in je organisatie te analyseren, krijg je een beter beeld van de risicofactoren van seksueel grensoverschrijdend gedrag, of: hoe seksueel grensoverschrijdend gedrag kan worden ingezet om macht te behouden, of het gezag van de ander te ondermijnen.

Waak ervoor om bij incidenten alle verantwoordelijkheid bij individuele plegers te leggen

Zorgen voor een gelijkwaardige en inclusieve cultuur helpt bij het voorkomen van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Zo weten we dat diversiteit tot wrijving leidt als inclusiebeleid er niet meteen onderdeel van is.

Zie seksueel grensoverschrijdend gedrag dus als een voortvloeisel van ongelijkheid en organisatiecultuur. En waak ervoor om bij incidenten alle verantwoordelijkheid bij individuele plegers te leggen. We kunnen niet anders dan erkennen dat machtsstructuren bijdragen aan gedrag en dat een cultuur waarin macht een grote rol speelt het moeilijker maakt om gedrag te benoemen en aan te pakken.

Djoeke Ardon en Saskia Daru werken als (senior) onderzoeker en projectleider bij Movisie en zijn gespecialiseerd in huiselijk en seksueel geweld en grensoverschrijdend gedrag.

Foto: Yan Krukau via Pexels.com