De afgelopen jaren kwamen Nederlandse banken opnieuw onder vuur te liggen vanwege het plan om salarissen in topfuncties flink op te hogen. Wéér daalde het vertrouwensniveau vanuit de samenleving tot een dieptepunt.
Het zijn ontwikkelingen die keer op keer in de actualiteiten opduiken. De moraal van de financiële sector in het Westen is ver te zoeken. Hoewel banken voorzichtig uit de financiële crisis zijn gekrabbeld, lijken er weeffouten in ons financiële systeem te zitten. Tijd om te onderzoeken wat de rol van moraal is bij westerse en islamitische vormen van bankieren.
Islamitische banken groeiden tijdens de crisis
In de onderstaande grafiek is te zien hoe, terwijl conventionele (Westerse) banken tijdens de financiële crisis zwaar onder druk stonden, Islamic Finance het snelst groeiende segment in de financiële sector werd, met een verdubbeling van de gefinancierde activa wereldwijd van 509 naar 1.289 miljard dollar in de periode 2006-2011.
Deze verdubbeling vond nota bene plaats in de periode dat kapitaal van conventionele banken soms als sneeuw voor de zon verdween, en ons financiële systeem aan de rand van de afgrond bleek te staan. Wat maakt Islamic Finance minder gevoelig voor dit soort financiële problemen?
Het belangrijkste verschil tussen de kapitalistische economische theorie uit het Westen en de economische theorie van de islam wordt bepaald door het hanteren van een rentepercentage. Waar het Westerse model voornamelijk speculeert en fluctueert, is het volgens de principes van de sharia verboden onnodige risico’s te nemen en geld te verdienen met geld. Islamic Finance verbiedt dus het vragen en ontvangen van rente.
De bank koopt het huis
Bij de aankoop van een huis werkt dit bijvoorbeeld als volgt: Stel persoon X wil een huis kopen van 150.000 euro en gaat hiervoor naar een islamitische bank. De bank gaat akkoord en geeft de man niet een lening waarover hij rente betaalt, maar koopt het huis op, wat voor Nederlandse begrippen onorthodox is.
De bank stelt als voorwaarde dat zij daar 25.000 euro winst op wil maken en dit bedrag binnen 20 jaar betaald wil krijgen. Tot die tijd is het huis van de bank. Als persoon X in de problemen komt en de fee niet aan de bank kan betalen dan zit persoon X weliswaar zonder huis, maar niet met een schuld. Noch de persoon noch de bank kunnen speculeren. De persoon kan niet meer geld krijgen dan er dekking is in reële waarde.
In dit geval gaat het over een huis. Maar naast dit voorbeeld zijn er tal van constructies in Islamic Finance waarbij inkomsten niet worden gegenereerd door rente, maar door verdeling van de winst. Bij Islamic Finance staat de contractuele overeenstemming tussen de kapitaalverstrekker en de kapitaalontvanger centraal. Hierin wordt vastgelegd hoe de winst wordt verdeeld wordt en wat de voorwaarden zijn.
Sharia-raad controleert of contracten ethisch verantwoord zijn
Iedere Islamic Bank beschikt over een sharia-raad die de naleving van de principes bij de overeenstemmingen tussen kapitaalverstrekkers en kapitaalvragers toetst. Deze raad bestaat uit deskundigen die zijn gespecialiseerd in zowel de wetten van de sharia als in islamitische bankierspraktijken.
Zij zien erop toe dat contracten en financiële producten ethisch verantwoord zijn (Iqbal 1997: 44). Bij het gros van de conventionele kapitalistische banken is een dusdanig ethische vorm van toezicht op het beleid nog niet gerealiseerd.
Creatief boekhouden nooit honderd procent te voorkomen
Er zijn ook (potentiële) nadelen aan Islamic Finance. Net als bij conventionele manieren van bankieren kan er sprake zijn van informatieasymmetrie en bestaat er ook een investeringsrisico en een kredietrisico. Simpel gezegd komt het erop neer dat ruimte voor creatief boekhouden en niet rendabele investeringen nooit 100 procent kunnen worden vermeden.
Belangrijk is de prominente plek van de morele dimensie binnen het beleid. Met de morele dimensie bedoel ik de kritische bezinning van ethisch handelen. Dit alles om de kans op potentiële nadelen te minimaliseren en economische ontwikkeling op duurzame wijze te bevorderen.
Minder vatbaar voor financiële bubbels
Met de spectaculaire groei tijdens de financiële crisis heeft de filosofie van Islamic Finance bewezen beter opgewassen te zijn tegen crises dan conventionele vormen van bankieren. Met het verbod op het vragen van rente is Islamic Finance in beginsel minder vatbaar voor het ontstaan van financiële bubbels omdat er altijd een nauw verband moet zijn met reële economische activiteit. Daarnaast staat de morele dimensie binnen het beleid voorop.
De morele dimensie wordt op alle schaalniveaus toegepast. De economische filosofieën zijn terug te zien in het beleid van lokale en regionale banken, maar ook bij grote internationaal opererende ontwikkelingsbanken zoals de Islamic Development Bank.
Zij hebben hetzelfde doel, namelijk het bewerkstelligen van economische groei in hun lidstaten, maar verschillen in visie met betrekking tot ethiek omdat het IMF een neoliberaal westers discours gebruikt en de Islamic Development Bank handelt naar de principes van de sharia. Gezien de verantwoordelijkheden die internationaal opererende ontwikkelingsbanken dragen, is het belangrijk kennis te nemen van elkaars verschillen in filosofie en beleid, vooral nu internationaal de discussie over duurzame economische ontwikkeling van de wereldeconomie hoog op de agenda staat.
Openstaan voor niet-westerse ideeën
Als de kapitalistische economische theorie uit het westen intact wil blijven, moet niet worden teruggedeinsd om het institutionele kader te verbreden door bijvoorbeeld ethische componenten binnen het beleid te vergroten. In een groot aantal landen in het Midden-Oosten zijn islamic banks al sterk gegrondvest.
In Europa heeft tot nu toe alleen in Groot-Brittannië islamic finance het licht gezien. Het is het eerste westerse land waar islamitische concepten als islamitische obligaties zijn uitgegeven. In Nederland is het nog niet zo ver. Hier is sprake van strikte regelgeving, en ook buitenlandse investeerders uit islamitische landen worden in ons land niet warm onthaald.
Je kunt je voorstellen dat een van oorsprong islamitisch concept in Nederland, gezien de op angst gebaseerde berichtgeving in de Nederlandse media, op nóg meer weerstand zal stuiten. De minister van Financiën zou er hoe dan ook goed aan doen om niet-westerse visies op het gebied van financieel beleid te omarmen en te promoten. Zo kan Nederland zich eindelijk weer op een enkel vlak profileren als vooruitstrevend en ambitieus.
Amrit Baboeram studeerde politicologie aan de Universiteit van Amsterdam. Dit artikel verscheen eerder op www.de-focus.nl.
Foto: Magharebia (Flickr Creative Commons)