In mijn oratie van 4 oktober 2022 pleit ik voor het bouwen aan zorgzame gemeenschappen. Als we erin slagen sociale en culturele activiteiten in de buurt te koppelen aan woon-zorgfaciliteiten voor ouderen, is de kans het grootst dat we de solidariteit in de ouderenzorg overeind kunnen houden.
Kritiek
Als kritiekpunten op deze (toch vrij logische klinkende) gedachte krijg ik vaak drie dingen terug. Ten eerste wordt geopperd dat het moeilijk is vrijwilligers te krijgen. Ten tweede krijg ik mee dat het leuk is voor de zorgcoöperatie in Austerlitz, maar dat het in de Schilderswijk niet lukt omdat men daar andere dingen aan het hoofd heeft. Daarom zouden waardevolle lokale initiatieven zelfs ongelijkheid kunnen vergroten. Ten derde zou het onduidelijk zijn wie verantwoordelijkheid draagt als dingen mislopen bij zorgzame gemeenschappen.
Oplossingen
Het zijn geen onterechte kritiekpunten, maar ze kunnen worden opgelost. Nederland is het land met de meeste vrijwilligers in de wereld. Je kunt mij niet vertellen dat het ingewikkeld is deze te mobiliseren. Waar een wil is, is een weg. In de Schilderswijk gaat het misschien minder makkelijk dan in Austerlitz, maar dan moet de overheid maar meer investeren om ook op moeilijkere plekkenbasisinfrastructuur aan te leggen.
Het valt zonder meer te verwachten dat zorgzame gemeenschappen tot een daling van de zorgkosten leiden
Bovendien wordt vaak onderschat wat er in die wijken kan. Zo is er in de wijk Morgenstond in Den Haag een bewonersinitiatief dat al meer dan veertig jaar bestaat: Ontmoetingscentrum Morgenstond. Denk ook aan Coöperatie Delfshaven en Zorgvrijstaat Rotterdam-West. En die verantwoordelijkheden? Dat is ook gewoon een kwestie van organiseren.
Hamvraag
De hamvraag is of de investeringen in zorgzame gemeenschappen ook gaan renderen. Want er moet wel geïnvesteerd worden. Uit de Monitor Zorgzame Gemeenschappen bleek dat veel initiatieven moeite hebben duurzame financiering te regelen. Banken, gemeenten en verzekeraars vragen om een stevige maatschappelijke businesscase. Laten we die dan maar even gaan maken.
Minder zorgkosten
Het valt zonder meer te verwachten dat zorgzame gemeenschappen tot een daling van de zorgkosten leiden. Ga maar na, ouderen die door de gemeenschap worden opgevangen gaan minder snel onnodig naar de huisarts en ontwikkelen ook minder vage somatische klachten. Dan moet de huisarts wel goed meegenomen worden in het initiatief.
De businesscase kan gevuld worden met cijfers uit reeds bestaande initiatieven. Het is dan wel handig als die cijfers ook op een wetenschappelijk verantwoorde manier worden verzameld. Dat is nu zelden het geval. In Elsendorp, in zekere zin de moeder van burgerinitiatieven, werd dat wel gedaan met positieve resultaten. Zo ook in Grolloo en Wedde, en in Duitsland met het Gesundes Kinzigtal. Vooral dat laatste is academisch verantwoord getoetst en de uitkomsten zijn juist voor kwetsbare populaties heel gunstig.
Minder zorgbelasting
Maatschappelijke baten in de zorg beperken zich niet alleen tot kosten in euro’s. Vooral huisartsen hebben het zwaar. Als die ontlast kunnen worden doordat de buurt alle kleine problemen opvangt, komt tijd vrij voor de patiënten die de huisarts echt nodig hebben. Tel uit je winst. Hetzelfde geldt voor psychologen en wijkverpleegkundigen.
Minder eenzaamheid
Zoals ik eerder dit jaar betoogde, is eenzaamheid niet alleen een dure grap, maar ook een enorm sociaal probleem. Het is volstrekt aannemelijk dat zorgzame gemeenschappen eenzaamheid terugdringen. Ook hier geldt dat het goed zou zijn als bestaande initiatieven dit goed in kaart brengen, opdat de businesscases van toekomstige initiatieven hiermee gevuld kunnen worden.
Lucht in de arbeidsmarkt
Omdat zorgzame gemeenschappen meer gebruikmaken van vrijwilligers, scheppen ze broodnodige lucht op de arbeidsmarkt voor formele zorg en welzijn. Daar zijn niet alleen de professionals mee gediend, maar ook alle patiënten die door de krapte nu op wachtlijsten staan. En dat gaat niet om klein bier.
Opvallend: verschillende baten zitten in categorieën met grote schaarste: zorg, arbeidsmarkt en huizenmarkt
SEO berekende dat de kosten van wachtlijsten maar liefst 7 miljard euro bedragen. De grootste kostenpost daarbij is het gederfd welzijn door pijn, onzekerheid en afhankelijkheid. Welk deel daarvan wordt gereduceerd door zorgzame gemeenschappen is moeilijk te zeggen, maar in concrete gevallen kan er een schatting van worden gemaakt.
Minder sociale problemen in de wijk
Goed functionerende zorgzame gemeenschappen verminderen sociale problemen. Dit leidt tot een tegenhanger van de kritiek dat de baten vooral landen bij gegoede gemeenschappen. In Austerlitz waren voor het burgerinitiatief ook geen grote sociale problemen, maar in de Schilderswijk wel. Juist bij kwetsbare buurten kan op dit terrein veel maatschappelijke winst geboekt worden.
Zingeving
Zowel voor de ontvangers van vormen van ondersteuning als de gevers stijgt de zingeving. Er is de nodige literatuur die een relatie legt tussen zingeving en gezondheid. Japanse studies laten zien dat het hebben van ‘ikigai’ (Japans voor ‘iets dat het waard is om voor te leven’) voor een verminderde sterfte aan hart- en vaatziekten of minder sterfte na een beroerte. Ook is er onderzoek naar zogenaamde ‘Blue zones’: gebieden in de wereld waar mensen heel gezond oud worden, waar mensen doorgaans een ideaal hebben, vrienden hebben, goed eten en bewegen.
Betere doorstroom huizenmarkt
Een onverwachte baat is dat gemeenschappen met woon-zorg combinaties voor ouderen ook goed zijn voor de huizenmarkt omdat ouderen die in hun eigen huis wonen vaak te groot behuisd zijn in een segment waar veel schaarste is. De nieuwe bewoners winnen omdat ze eindelijk een huis kunnen krijgen en er is ook meer doorstroom. Ook de oudere die zijn of haar huis verlaat kan erop vooruitgaan. De huizenmarkt is erg krap en elke stap hierin levert daarom baten op.
Maatschappelijke businesscase
Opvallend is dat verschillende baten in categorieën zitten waar grote schaarste is: in de zorg, op de arbeidsmarkt en in de huizenmarkt. Het verlichten van de schaarste in die categorieën is niet alleen extra belangrijk in termen van geld, maar ook in termen van politieke baten, geluk en arbeidstevredenheid. En laten we dan eindelijk eens niet doen wat altijd gebeurt met waardevolle initiatieven met een positieve evaluatie: ermee stoppen omdat er geen structurele financiering komt.
Hoe verder
Zorgzame gemeenschappen worden volgens de Monitor altijd gestart vanuit burgerinitiatieven, maar dat hoeft niet. Een bevlogen bestuurder in de zorg of welzijn, een visionaire wethouder of verzekeraar: het mag allemaal. In alle gevallen moeten ze wel hun maatschappelijke businesscase op orde hebben. Ik heb laten zien dat er genoeg munitie is om die cases de goede kant op te schieten.
Marcel Canoy is hoogleraar aan de VU op het gebied van gezondheidseconomie en dementie, en adviseur van de ACM.