Burgers die weinig vertrouwen hebben in de politiek steunen harde acties tegen de overheid. Bijna één op de vijf Nederlanders vindt zelfs dat de overheid zo slecht functioneert dat ‘het hele systeem maar het beste omvergeworpen kan worden’, aldus het Continu Onderzoek Burgerperspectieven van het Sociaal en Cultureel Planbureau van eind 2023.
Tegelijkertijd is er vrijwel unanieme afkeuring van geweld en ordeverstoringen en is onduidelijk wat bedoeld wordt met het ‘omverwerpen van het systeem’. Ook blijkt uit het onderzoek dat politieke onvrede en zorgen over de maatschappij van alle tijden zijn en een meerderheid van de Nederlanders tevreden is met het functioneren van de democratie en veel vertrouwen in de rechtspraak en de politie heeft.
Democratische rechtsorde in gevaar?
Intussen bespreken PVV, BBB, NSC en VVD welke ‘grondwettelijke en rechtsstatelijke grenzen’ er tijdens de onderhandelingen over een nieuw kabinet van toepassing zijn – een politieke noviteit.
Verkeert de democratische rechtsorde in de gevarenzone? Over die vraag heeft de commissie Versterking Weerbaarheid van de Democratische Rechtsorde zich in 2023 gebogen. De commissie ziet de democratische rechtsorde als een complex bouwwerk van instituties die meerstemmigheid en vertraging in politieke besluitvorming moeten garanderen. Opdat we ondanks grote maatschappelijke problemen en grote onderlinge verschillen in overtuiging en leefstijl, toch vreedzaam met elkaar kunnen samenleven.
Mensen raken nu te vaak verstrikt raken in een ‘lokettenjungle’
We constateren enerzijds een sterke basis onder de democratische rechtsorde. De steun voor democratie als systeem is nog altijd hoog en democratische instituties zijn stevig verankerd in de samenleving. Toch zien we ook drie bedreigingen – niet bepaald door deze of gene verkiezingsuitslag, maar door lange termijnontwikkelingen – die nopen tot versterking van de democratische rechtsorde.
Verbetering toegang tot grondrechten
Ten eerste worden mensen weggeduwd uit de democratische rechtsorde. De sociale grondrechten die de Grondwet benoemt (zoals het recht op huisvesting, bestaanszekerheid, sociale zekerheid, gezondheidszorg en onderwijs) worden voor te veel inwoners niet langer waargemaakt. Mensen raken nu te vaak verstrikt raken in een ‘lokettenjungle’. De WRR heeft hiervoor in het recente rapport Grip ook aandacht gevraagd. Het ontbreekt daarbij aan signalering en tegenspraak vanuit de samenleving. Ernstige problemen zoals bijvoorbeeld het toeslagenschandaal worden daardoor te laat gesignaleerd en opgepakt.
Bezuinigingen op de sociale advocatuur moeten worden teruggedraaid
We zien veel mogelijkheden om de toegang tot grondrechten en signalering van misstanden te verbeteren. Zo zou de overheid in een ‘Staat van de grondrechten’ jaarlijks stil moeten staan bij de ontwikkelingen rond de sociale grondrechten. Bezuinigingen op de sociale advocatuur moeten worden teruggedraaid, opdat mensen hun recht kunnen halen. Voor meer tegenspraak vanuit de samenleving is versterking van vooral lokale en regionale journalistiek noodzakelijk.
Daarnaast zou een ‘Praktijkautoriteit’ zich moeten kunnen uitspreken over de betekenis van voorgenomen en recente wetgeving in de praktijk. De Praktijkautoriteit heeft idealiter wisselende leden die een betreffende praktijk dagelijks ervaren. Gaat het bijvoorbeeld over toeslagen, dan moeten er ontvangers van toeslagen in zitten, maar ook sociaal werkers, schuldhulpverleners, juridische hulpverleners en medewerkers van de belastingdienst die direct contact met burgers hebben.
Het kan heel verhelderend zijn om inhoudelijke meningsverschillen scherp neer te zetten
Om de lokettenjungle tegen te gaan willen we dat de overheid gaat werken vanuit de ‘geenloketgedachte’, met laagdrempelig en persoonlijk contact via buurtteams, een voorspelbaar toeslagenstelsel en automatische toekenning van regelingen waarbij de overheid het risico op fouten op zich neemt.
Polarisatie kan problematisch zijn
Een tweede bedreiging van de democratische rechtsorde is sterke polarisatie, die de maatschappelijke dialoog belemmert. Maar niet elke vorm van polarisatie is problematisch. Het kan heel verhelderend zijn om inhoudelijke meningsverschillen scherp neer te zetten en met elkaar te confronteren. Willen we bijvoorbeeld inkomensverschillen verkleinen of vergroten? Natuurgebieden uitbreiden of meer ruimte voor verkeer en bedrijven? Immigratie faciliteren of beperken? Dat soort polarisatie noemen we ideologisch. Ideologische polarisatie heeft in een democratie een belangrijke functie: het maakt duidelijk dat er wat op het spel staat en er wat te kiezen valt.
Affectieve polarisatie gaat vaak gepaard met gescheld en desinteresse in de visies en ervaringen van anderen
Wel problematisch voor de democratische rechtsorde is affectieve polarisatie. Dan gaat het niet om inhoudelijke verschillen, maar om het zwart maken van andere groepen, met bijvoorbeeld een andere politieke voorkeur, op basis van stigma’s en stereotypen. Dit gaat vaak gepaard met gescheld en desinteresse in de visies en ervaringen van anderen. Politici dragen daar helaas soms ook aan bij, wanneer ze elkaar niet met inhoudelijke argumenten, maar met diskwalificaties bestoken. Om affectieve polarisatie tegen te gaan, moeten politici zich meer bewust zijn van hun voorbeeldrol en politieke opponenten niet diskwalificeren vanwege hun politieke standpunten.
Sociale media doen ook een duit in dit zakje. Ze kunnen weliswaar een positieve rol spelen in de democratie, door grote toegankelijkheid van informatie en mogelijkheden voor burgers om zich te organiseren rond een actuele kwestie en door kritische en alternatieve geluiden te presenteren. Maar sociale media kunnen ook bijdragen aan versterkte affectieve polarisatie en verspreiding van desinformatie. Sociale mediabedrijven versterken via algoritmes extreme uitingen en doen te weinig tegen verspreiding van desinformatie.
Sociale mediabedrijven moeten meer doen tegen de verspreiding van desinformatie
Europese regelgeving zou moeten afdwingen dat sociale mediabedrijven transparanter worden over algoritmes en hun effect op de zogenaamde fringe bubbles: de – relatief kleine – gesloten digitale gemeenschappen met weinig diversiteit van opinies. Ook moeten die bedrijven meer doen tegen de verspreiding van desinformatie, bijvoorbeeld via factchecking en een autoriteit voor sociale media naar het voorbeeld van klassieke media.
In zijn algemeenheid ligt er een grote politieke opgave om technologische ontwikkelingen met een enorm effect op de samenleving, zoals kunstmatige intelligentie, democratisch te reguleren.
Anti-institutioneel extremisme
Derde punt van zorg zijn rechtstreekse gevaren voor de democratische rechtsorde, zoals de georganiseerde criminaliteit, anti-institutioneel extremisme, bedreigingen en (oproepen tot) geweld. Bijvoorbeeld tegen politici, bestuurders, wetenschappers, juristen en journalisten. Het intimiderende effect hiervan is groot.
De politie komt dan bij meldingen van intimidatie bij de dader aan de deur
Bij dreigingen met geweld zijn compromissen uit den boze: de norm moet gehandhaafd worden. De overheid moet hier nadrukkelijker en zichtbaarder tegen optreden. Door opsporing en vervolging, maar ook met ‘stopgesprekken’. De politie komt dan bij meldingen van intimidatie bij de dader aan de deur om te laten merken dat dit is opgemerkt en niet getolereerd wordt. Georganiseerde criminaliteit is niet alleen een veiligheidsprobleem, maar ook een ernstige bedreiging van de democratische rechtsorde.
Voorwaarde voor een effectieve repressieve aanpak van deze dreigingen is betere preventie door versterking van basispolitiezorg en de zogenaamde frontlijnorganisaties: sociaal werk, jongerenwerk, geestelijke gezondheidszorg. Dit zijn de ‘ogen en oren’ in de wijk die tijdig dreigingsontwikkelingen kunnen signaleren.
In de spiegel kijken
Het rapport van onze commissie is een oproep aan politiek, bestuur en samenleving om vooral in de spiegel te kijken. De genoemde bedreigingen van de democratische rechtsorde zijn resultaat van politieke keuzen voor een prestatiesamenleving met nadruk op eigen verantwoordelijkheid en zelfredzaamheid. Te veel mensen vallen tussen wal en schip, voelen zich niet gezien en gehoord en ervaren een enorme afstand tot politiek en bestuur.
Het is nog niet te laat, maar actie is dringend nodig. De democratie is het meer dan waard om gekoesterd te worden. Met een nationale feestdag voor de democratie en structureel aandacht voor de sociale grondrechten. De democratische rechtsorde moet weer voor iedereen werken. Daarom moet fundamentele versterking van de democratische rechtsorde prioriteit zijn voor de komende kabinetsperiode.
Evelien Tonkens en Jelle van Buuren waren lid van de Adviescommissie Versterken Weerbaarheid Democratische Rechtsorde, die op 2 november 2023 het advies ‘Koester de democratie!’ uitbracht aan het kabinet. Naast een adviesrapport en een pamflet heeft de commissie ook een korte film laten maken. Film, pamflet en rapport zijn hier te bekijken
Foto: Pedro Ribeiro Simões (Flickr Creative Commons)