In haar promotieonderzoek keek kersverse doctor Johansen naar wat nodig is om de zorg te veranderen. Daarvoor nam de senior beleidsmedewerker bij de Groene Zorg Alliantie de afgelopen tien jaar vernieuwende initiatieven als Buurtzorg, Positieve Gezondheid en Expeditie Duurzame Zorg onder de loep.
Heel in het kort. Buurtzorg is een initiatief van Jos de Blok dat enerzijds tegen de gevestigde orde aanschopt en er tegelijkertijd dichtbij blijft. Johansen: ‘Door zijn vele nauwe contacten met diverse zorgpartijen en het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport wist De Blok zijn radicale ideeën over een ander zorgaanbod voor het voetlicht te brengen. Sterker nog, ze kregen zelfs een vertaling in een coalitieakkoord (2010).’
Positieve Gezondheid staat voor een nieuw concept van gezondheid waarvan Machteld Huber het boegbeeld is. Voor de ontwikkeling van dat concept stak Huber met het institute for Positive Health (iPH) volgens Johansen veel tijd in contacten met de gevestigde orde, om ruimte te vinden tussen de bestaande zorg en de nieuw voorgestelde aanpak.
Expeditie Duurzame Zorg ten slotte werd aangeboden door het MVO Netwerk Zorg dat deel uitmaakt van MVO Nederland. Het netwerk bood een jaar lang een opleidingsprogramma aan voor duurzame zorg. ‘De acht zorgorganisaties die aan het programma deelnamen, vanuit alle zorgsectoren, leerden over positieve gezondheid, maar ook over verduurzaming van inkoop en vastgoed.‘
De door u onderzochte initiatieven hebben veel, vaak positieve aandacht gekregen, maar wat hebben ze per saldo bijgedragen aan de vernieuwing en houdbaarheid van de zorg?
‘Los van de specifieke resultaten, is geen van deze drie initiatieven op zichzelf krachtig genoeg om een transformatie van de hele zorg te bewerkstelligen. Positieve Gezondheid heeft misschien wel de meeste potentie.
Een tweede les is dat we de successen van vroeger deels moeten vergeten
De gemeenschappelijke les van de drie initiatieven is dat voor een houdbare en toegankelijke zorg de focus moet verschuiven, van ziekte naar gezondheid. We moeten met andere woorden naar een gezond stelsel, een gezonde planeet, en een gezond mens, kortom naar gezonde zorg.
Een tweede les is dat we de successen van vroeger deels moeten vergeten. Gedurende decennia hebben we de medische wetenschap zover ontwikkeld dat we veel klachten kunnen behandelen. Medische ingrepen, pillen: voor veel ziekten en aandoeningen is er wel een remedie uitgevonden. Door voortdurende specialisatie kunnen we ook steeds meer in detail kijken. Het nadeel is, en dat speelt op alle niveaus, dat de zorg versplinterd en duur is geworden, dat specialisten elkaar niet goed meer weten te vinden en dat de mens soms uit beeld raakt.
De patiënt is consument geworden, met een vrijwel onstilbare koopzucht
Ook de patiënt zelf is onderdeel van het probleem. Hij is consument geworden, met een vrijwel onstilbare koopzucht naar onderzoek, diagnose en behandeling.
Wat de onderzochte initiatieven ons leren, is dat we, individueel en collectief, een stapje terug moeten doen om straks überhaupt nog zorg te krijgen. Tegelijk zijn er wel degelijk andere manieren van denken, doen en organiseren mogelijk.’
We moeten onze verwachtingen bijstellen?
‘Dat niet alleen, we moeten er ook voor zorgen dat we minder vaak de hulp van de dokter hoeven in te roepen.
De verduurzaming van de zorg is net zo complex als de strijd tegen obesitas
De verduurzaming van de zorg is net zo complex als de strijd tegen obesitas. Er zijn vele partijen bij betrokken, en is er lange adem nodig. Wat dan helpt, is dat je weet hoe transities verlopen.’
Figuur: X-curve van transities, bron: Loorbach, Frantzeskaki & Avelino, 2017
Ik zie de hooivorken al zwaaien.
‘De acties van boeren zie ik als uitingen van transitiepijn. Ze laten zien dat het ons moeilijk valt om te veranderen, zeker als we daar niet bij geholpen worden. Dit wordt steeds zichtbaarder omdat er meerdere transities plaatsvinden: in de zorg, agrarische sector, energie en onderwijs.
Om de zorg te redden, moeten we buiten de zorg treden
Al die systemen hebben we in de loop der tijd geoptimaliseerd, maar tot onze schrik sputteren ze steeds meer. Om de zorg te redden, moeten we buiten de zorg treden. Om gezond te worden en te blijven, moeten we, als burger en samenleving, vooral zelf iets gaan doen. Niet alleen gezonder leven, wat doorgaans ook beter is voor de planeet, maar tevens meer aandacht schenken aan de domeinen die onze gezondheid bepalen. Er is meer verbinding nodig tussen de zorg en de andere domeinen, ieder met eigen sores,. Dat is precies wat een transitie ingewikkeld maakt.’
Maakt dat de transitie van de zorg wellicht zo groot dat we niet meer weten waar we moeten beginnen?
‘Transitiekunde leert ons dat een systeem pas begint te bewegen, als het zodanig kraakt en steunt dat het wel fundamenteel anders moet. De steeds klemmender schaarste aan personeel in de zorg bijvoorbeeld kan niet meer op de traditionele wijze, via de arbeidsmarkt, worden opgelost vanwege de gelijktijdig optredende vergrijzing en ontgroening van onze samenleving.’
Welke tips heeft u voor de minister van gezondheid?
‘Ik wil graag benadrukken dat niet alleen de minister van Zorg, maar ook de samenleving zich er rekenschap van moet geven dat transities vanwege de complexiteit en weerbarstigheid van systemen soms wel generaties kunnen duren.
Er zijn namelijk altijd partijen die er belang bij hebben dat het bestaande systeem blijft
Dat heeft er alles mee te maken dat we zodra een systeem haperingen begint te vertonen, geneigd zijn de oplossing binnen het bestaande te zoeken. Dat doen we net zo lang totdat we zien dat het vigerende systeem echt niet meer voldoet. Dat inzicht kan een tijd op zich laten wachten. Er zijn namelijk altijd partijen die er belang bij hebben dat het bestaande systeem blijft.
Dat gezegd hebbende, zou ik de minister twee tips willen geven.
- Ten eerste zou ik aanraden om duurzame ruimte te creëren voor initiatieven die vernieuwing van de zorg beogen. Met duurzaam bedoel ik dat die initiatieven voor langere tijd worden gefinancierd, los van een onmiddellijk resultaat, maar met ruimte om op systeemniveau te experimenteren.
- Ten tweede zou de minister vooral moeten inzetten op een paradigmaverschuiving in de zorg.
Voor een geslaagde transitie naar duurzame zorg moet de minister gezondheid en niet langer ziekte tot uitgangspunt van beleid nemen. Alleen dan is de overgang naar een betaalbaar, duurzaam en effectief systeem mogelijk. Oftewel, naar een zorgsysteem dat alle aandacht heeft voor mens, leefomgeving en klimaat. ‘
Jan van Dam is freelancejournalist