Jenny Douwes werd in het najaar 2017 het gezicht van het verzet tegen de komst van Kick Out Zwarte Piet bij de sinterklaasintocht in Drachten. Wat veel minder mensen van haar weten, is dat Douwes voor haar oproep op Facebook tot protest contact zocht met haar gemeente. In haar ogen, en ze was daarin gevoed door een rapport van het NCTV, was KOZP een mogelijk gewelddadige groep. Wat ging de gemeente daaraan doen?
Ze kreeg nul op het rekest, sterker nog, de hoorn werd erop gegooid. Waarna Douwes een andere weg voor haar zorgen vond.
Eerlijke proces is essentiële en wetenschappelijk bewezen factor in het voorkomen van wantrouwen, polarisatie en complotdenken
Voor Kees van den Bos, hoogleraar sociale psychologie aan de universiteit van Utrecht, illustreert de ervaring van Douwes het centrale punt dat hij maakt in zijn recent verschenen boek Elkaar eerlijk behandelen. Douwes werd in haar ogen niet eerlijk behandeld door haar gemeente. Het ontbrak aan een ‘eerlijk proces’, zoals Van den Bos het in zijn boek noemt. En juist dat eerlijke proces is volgens Van den Bos een essentiële en wetenschappelijk bewezen factor in het voorkomen van wantrouwen, polarisatie, en zelfs complotdenken.
Van den Bos: ‘Een ander voorbeeld: covid. Op een gegeven moment komen er vaccins en alom wordt geconstateerd dat dat snel is gegaan. Nou ben ik iemand die erop vertrouwt dat die vaccins veilig zijn. Dat ze goed zijn beoordeeld, dat er wetenschappelijk goed werk is gedaan. Maar dat is een kwestie van vertrouwen, want echt zeker weten kon ik het niet. Immers, als virologen het uitleggen, wordt dat al snel heel technisch, en dat is niet goed te doorgronden voor een leek als ik en ik vermoed voor vele anderen.’
Mensen kunnen dan onzeker worden.
‘Precies. En dan spelen er drie dingen een rol. Eén is dat je meer informatie wil. Wat gebeurt hier nou precies? Wat is hier aan de hand? Hoe kan ik dit begrijpen? Het tweede is dat die “informationele onzekerheid” vaak verknoopt is met een gevoel van angst. Moet ik nou iets in mijn lijf laten spuiten? Of: loopt straks de intocht van Sinterklaas, waar ik met mijn kind naar toe wil, helemaal uit de hand? Of, weer een ander voorbeeld: raak ik straks mijn boerderij kwijt, verlies ik mijn bestaanszekerheid? Heel in het kort kun je zeggen dat bestaansonzekerheid je zo bezighoudt, dat je niet de ruimte hebt mensen die anders zijn dan jij te vertrouwen.’
‘Complotdenken kan ontzettend lekker zijn, je hoort bij een clubje dat de waarheid in pacht heeft’
De situatie waar je in verkeert, is onduidelijk en in die situatie staat er iets voor je op het spel.
‘En dat voelen mensen als echt existentieel. Het derde wat erbij komt, is identificatie. Het is een diep menselijk behoefte gezien en gehoord te worden. Als de mainstream in de maatschappij je dat niet geeft, dan zoek je andere bronnen van identificatie. Daarom kan complotdenken ontzettend lekker zijn. Want het geeft informatie, het doet wat aan je existentiële angst, maar vooral, je hoort bij een clubje, het clubje dat de waarheid in pacht heeft.’
Als je onzekerheid en angst niet goed beantwoord worden, ontstaat er polarisatie?
‘Dan ga je iets anders zoeken, een andere groep. En dan is het heel lekker als je die groep vindt.’
En krijg je omgekeerde vlaggen.
‘Dan krijg je een nieuw wij en “wij zijn van de omgekeerde vlaggen”. De buurman heeft die vlaggen ook. Lachen man, dikke middelvinger naar de autoriteiten. Naar mensen die macht over je hebben en bij jou willen afdwingen dat je bepaalde dingen doet of laat. Terwijl bijvoorbeeld de boeren echt wel weten dat het zo zwart-wit niet is, dat ze zelf ook door de jaren heen in een bepaalde fuik terecht zijn gekomen. Maar die nuance heeft geen kans gekregen, omdat ze geen eerlijkheid hebben ervaren.’
‘Mensen zijn vaak heel goed in inschatten of iemand deugt, aandacht heeft, luistert’
‘Eerlijkheid’ is in het denken van Van den Bos over onderling wantrouwen, over polarisatie het cruciale begrip. Mensen willen het idee hebben dat ze ‘fair’ behandeld worden. Van den Bos gebruikt er woorden bij als ‘rechtvaardig’, ‘respectvol’, ‘mensen het idee geven dat ze ertoe doen’, ‘dat ze te maken hebben met competente professionals’. De toeslagenaffaire, de afwikkeling van de aardbevingschade in Groningen zijn dan natuurlijk niet ver weg.
‘Mensen zijn vaak heel goed in inschatten of iemand deugt, aandacht heeft, luistert. Mark Rutte ging naar Groningen om daar naar mensen te luisteren, maar na afloop zeiden die mensen dat ze het op prijs stelden en dat Rutte natuurlijk hartstikke druk is, maar dat ze niet de indruk hadden dat hij er tijdens dat bezoek echt voor hen was.’
Waarom zijn wij mensen goed in dat inschatten?
‘Omdat we zeer sociale wezens zijn. We zijn eigenlijk continu aan het checken. Wat voor vlees heb ik hier in de kuip? We kijken voortdurend naar gedrag. Naar wat iemand zegt, naar lichaamstaal, naar wat iemand doet, gedaan heeft, gezegd heeft.
Ik had het laatst zelf. Er was voor mij echt een belangrijk onderwerp en dan zegt mijn leidinggevende: “Ja, ik heb nog vijf minuten, dus kan het een beetje snel”. Dat voel ik. En dit voorbeeld bedoel ik niet lullig naar diegene, maar als illustratie dat wij mensen de manier waarop met ons wordt omgegaan zo belangrijk vinden.’
Als we ons oneerlijk behandeld voelen, dan lijkt het niet makkelijk meer goed te komen.
‘Dat komt omdat die negatieve ervaringen in het menselijk verkeer relatief weinig voorkomt. Wij mensen gaan over het algemeen eerlijk met elkaar om. Dat verwachten we dus ook van elkaar. We vertrekken vanuit vertrouwen. En als dat dan doorbroken wordt, dan zit dat heel diep bij mensen.’
‘Ik wil begrijpen wat mensen denken, doen en voelen, ook als dat verschrikkelijke dingen zijn’
Terwijl als mensen zich eerlijk behandeld voelen, ze bereid zijn voor hen negatieve uitkomsten te accepteren?
‘In ieder geval veel meer. Dat weten we uit inmiddels decennialang wetenschappelijk onderzoek. Alex Brenninkmeijer, voormalig Nationaal ombudsman en helaas overleden, was eerder bestuursrechter. Burgers winnen zaken die ze aanspannen tegen de overheid niet vaak, slechts 20 procent. Maar hij vertelde dat ze daarna toch vaak naar hem kwamen en hem bedankten voor de eerlijke behandeling. Want daarmee was het toch goed. Dat is het effect dat eerlijke processen kunnen opleveren.’
Je kunt je analyse, het ontbreken van eerlijke processen waardoor burgers wantrouwend worden, ook zien als een vergoelijking van onredelijk gedrag van burgers. Het ligt allemaal aan de instituties in dit land en de professionals die daarvoor werken
‘Ik denk dat je juist als je voor zo’n institutie werkt, zoals de politie, of de rechtspraak, of de overheid, kunt proberen je over je initiële weerzin tegen boze burgers heen te zetten en je af te vragen hoe dat nou komt. Als je als professional werkend bij een institutie denkt dat je je werk goed doet en dat jij niet voor frustratie bij burgers zorgt, dan moet je daar toch nog eens over nadenken.
En let op, zelf zeg ik dit alles omdat ik wil begrijpen wat mensen denken, doen en voelen, ook als dat verschrikkelijke dingen zijn; niet omdat ik daar begrip voor heb. Dat is echt wat anders.’
‘Een partij als de politie kan polarisatie dempen door eerlijk te zijn’
Een jaar na de turbulentie rondom de intocht van Sinterklaas in Drachten, ontving Zaandam de goedheiligman. Van den Bos vindt de aanpak daar een voorbeeld van een ‘eerlijk proces’.
‘De driehoek daar heeft gezorgd voor een gedeeltelijke aanpassing van de kleur van de pieten, heeft kinderen laten genieten van de optocht, heeft KOZP de gelegenheid geboden langs de route te protesteren en langs diezelfde route ook de tegenstanders van KOZP een plek gegeven. Daar is ongetwijfeld vooraf veel werk en gesprek in gaan zitten.’
De autoriteiten namen hun verantwoordelijkheid.
‘Wat je vaak ziet, is dat mensen die onzeker zijn eerst naar de autoriteiten kijken. Als daar niets gebeurt waaruit zij kunnen opmaken dat ze gezien worden, pas dan gaan ze zich op de tegenstander richten.’
Wat vraagt het organiseren van eerlijke processen?
‘Bijvoorbeeld neutraliteit, evenwichtigheid. We weten bijvoorbeeld van onderzoek in de juridische sector dat de mensen de presentatie van rechters heel belangrijk vinden. Dat mensen het idee hebben dat die geen voorkeur hebben, echt tussen de partijen staan.’
Ik denk nu aan de rol van de politie bij demonstraties.
‘Ja, dat luistert dus nauw. Een partij als de politie kan polarisatie dempen door eerlijk te zijn. Er wordt naar hen gekeken. Bij Extinction Rebellion leefde sterk het gevoel dat ze in vergelijking met de boeren oneerlijk behandeld werden. Wij worden van de weg afgespoten, die boeren kunnen barbecueën. Dat lijkt een oneerlijk proces. En de doorwerking daarvan gaat verder dan alleen die gebeurtenis op zich.’
Wat is nog een andere factor voor het gevoel van een eerlijk proces?
‘Nabijheid. En om bij de politie te blijven: wijkagenten spelen daar bijvoorbeeld een rol in. Die kennen mensen, ook degenen die het moeilijk hebben, kunnen gesprekken aanknopen. Mensen voelen zich door hen gezien, gewaardeerd zelfs, dat geeft vertrouwen in de wereld om je heen.’
Ik denk nu ook aan huisartsen.
‘Ja, dat is ook zo’n vertrouwensfunctie, de vertegenwoordiger van een institutie, de gezondheidszorg. Die weet wat er speelt in zijn of haar werkgebied. Waarom bijvoorbeeld mensen met een islamitische achtergrond weerzin hadden tegen coronavaccins. Wat dus misschien heel wat anders is dan de mensen die achter Willem Engel aanlopen. En dan kun je in gesprek gaan.’
‘Ik denk dat het besef is gegroeid dat instituties eerlijker met burgers moeten omgaan’
De huisartsenzorg staat onder flinke druk. De politie kampt met capaciteitsgebrek en de centralisatie van het werk met het ontstaan van de nationale politie nu tien jaar geleden. De digitalisering van veel werk in het publieke domein lijkt de kans op een eerlijk proces evenmin te vergroten. En dat terwijl de overheid al een paar keer, Groningen, toeslagenaffaire, het hoofd stevig gestoten heeft. Toch ziet Kees van den Bos ook positieve signalen: ‘In het onderzoek naar de toeslagenfraude zie je ook dat burgers aan het woord komen, hun verhaal kunnen doen. Dat zie ik als een poging tot herstel van het eerlijke proces.’
Past het pleidooi voor een andere bestuurscultuur van Pieter Omtzigt en zijn Nieuw Sociaal Contract hier ook in?
‘Je kunt wel zeggen dat je het idee van het eerlijke proces bij Omtzigt impliciet terug hoort, maar dat geldt volgens mij ook voor andere politieke partijen. Ik denk dat in de afgelopen jaren het besef is gegroeid dat instituties eerlijker met burgers moeten omgaan.’
Piet-Hein Peeters is freelancejournalist