‘Alleen samen houden we het coronavirus onder controle’, luidt de officiële campagneleus van de rijksoverheid. Sinds het begin van de covid-19 uitbraak in Nederland is deze leus regelmatig te horen op tv, radio, in de persconferenties van het kabinet en neemt deze een prominente plek in op de websites van het rijk. In de eerste weken van de intelligente lockdown haalden veel ouderen steun uit dit idee van saamhorigheid. Veel kwetsbare ouderen kwamen alleen thuis te zitten, waar zij geen bezoek meer kregen van vrienden, familie en vrijwilligers of hun kamer in het verpleeghuis niet meer uit mochten.
Van april tot juli volgden wij, onderzoekers van de Universiteit van Amsterdam, het Ben Sajet centrum, Pharos en de Hogeschool van Amsterdam, de ervaringen van kwetsbare ouderen en mantelzorgers met de coronamaatregelen.[1] Elke twee weken hielden we telefonische interviews. Zo konden we in kaart brengen hoe hun ervaringen veranderden naarmate de situatie langer duurde en de maatregelen wijzigden.
Aanvankelijke saamhorigheid veranderde in ongelijkheid
Een van de gedachten die kwetsbare ouderen in het begin hielp met de situatie om te gaan, zo vertelden zij ons, was dat iedereen in dezelfde situatie zat en de last dus ook gezamenlijk gedragen werd in de samenleving. Hun lot van isolatie was verbonden met dat van alle mensen in Nederland en daarbuiten die immers ook op zichzelf en binnen moesten blijven.
Toen de eerste versoepelingen ingevoerd werden, was dat voor veel Nederlanders een grote opluchting. Echter, terwijl de samenleving weer openging, gebeurde dit niet voor iedereen op dezelfde manier en in gelijke mate. Jongere, minder kwetsbare mensen konden steeds meer hun gang gaan, maar voor veel ouderen bleef het dagelijks leven nog veel in het teken staan van de beperkingen en voorzichtigheid. Juist de mensen die kwetsbaar waren moesten nog meer oppassen. Dat de terrassen weer opengingen bijvoorbeeld bleek van weinig nut voor kwetsbare ouderen omdat zij deze zelf nog niet konden bezoeken: het gezondheidsrisico was te groot. Ook bleef het in verpleeghuizen lang niet mogelijk om bezoek te ontvangen.
Er ontstond een groeiende ongelijkheid tussen mensen die het ‘normale’ leven weer konden oppakken en zij die dat niet konden. Juist deze ongelijkheid zorgde voor wrijving en frustratie. Zoals een mevrouw vertelde: ‘Het meeste staat stil, ik kan niks meer, en bij een ander gaat het allemaal door, dat gevoel heb ik.’ Het idee van saamhorigheid en een gedeeld lot en steun die kwetsbare ouderen en mantelzorgers hieruit haalden, vielen weg.
Digitale communicatiemiddelen waren voor veel kwetsbare ouderen te ingewikkeld
Ook de digitalisering creëerde ongelijkheid tussen degenen die er goed of redelijk in meekwamen en degenen bij wie dat niet lukte. Sommige kwetsbare ouderen hebben met hulp van een zorgmedewerker, vrijwilliger of familielid digitale communicatiemiddelen leren gebruiken. Zij konden daardoor beeldbellen of whatsappen. Dit heeft voor sommigen een nieuwe wereld geopend, zoals de mogelijkheid om foto’s uit te wisselen met familie of op internet naar muziek te luisteren.
Voor anderen bleef het gebruik van digitale communicatiemiddelen een te grote drempel. Zij vonden het spannend, konden er niet goed mee overweg of hadden hier geen hulp bij. Gedurende de periode van (zelf)isolatie hebben veel kwetsbare ouderen contact gehouden met familie en vrienden via de telefoon.
Digitale communicatie en bellen werden gewaardeerd, maar niet als een echte oplossing gezien. Het was een manier om met familie en zorgverleners in contact te blijven, maar geen vervanging voor fysiek contact. Ook ouderen die dagelijks met familie en vrienden communiceerden via telefoon, beeldbellen of whatsapp gaven aan zich zeer eenzaam te voelen en fysiek contact te missen. ‘Het blijft toch afstandelijk’, zei een mevrouw.
Gebruik ook brieven en folders voor informatieverstrekking over corona
De toenemende digitalisering in de samenleving betekent dan ook dat er voor kwetsbare ouderen een communicatiekloof kan ontstaan en dat ongelijkheid wordt versterkt. Voor informatie over het coronavirus en de maatregelen, wordt bijvoorbeeld vaak verwezen naar websites, terwijl veel kwetsbare ouderen daar niet goed mee om weten te gaan.
Ook waren bijvoorbeeld de persconferenties voor verschillende ouderen die deelnamen aan ons onderzoek moeilijk te volgen. Sommige geïnterviewden raakten in de war door de onduidelijkheid, anderen ervoeren paniek of werden er boos over. Eén van onze aanbevelingen is dan ook om meer traditionele communicatiemiddelen te gebruiken zoals een brief of folder die mensen nog eens rustig kunnen nalezen.
Blijf ouderen betrekken om samen corona onder controle te houden
Het risico ontstaat dat we kwetsbare ouderen afzonderen van de samenleving. In deze coronatijden hebben velen zich uitgesloten gevoeld en velen kunnen nog steeds niet voor honderd procent meedoen. De drempel om deel te nemen in de maatschappij is voor kwetsbare ouderen door fysieke en soms cognitieve beperkingen altijd al groter dan voor anderen.
Het is daarom uiterst belangrijk dat wij hen als volwaardig lid bij de samenleving blijven betrekken. Zij willen meedoen en van belang zijn voor anderen. Ervan uitgaande dat we inderdaad alleen samen corona onder controle houden, zouden we meer oog moeten hebben voor hoe kwetsbare ouderen ook in coronatijden onderdeel kunnen blijven van het dagelijks leven.
Natashe Lemos Dekker, Merel van Schravendijk, Annelies Christiani, Carolien Smits, Saskia van Geel, Rose Doolan zijn onderzoekers aan de Universiteit van Amsterdam, de Hogeschool van Amsterdam, het Ben Sajet Centrum en Pharos.
Noot
1. Dit project over de ervaringen van kwetsbare ouderen en mantelzorgers is onderdeel van een breder onderzoek naar de impact van sociale en fysieke afstand op kwetsbare groepen (ouderen, daklozen, mensen met een verstandelijke beperking of psychische aandoening, en gezinnen in een onveilige thuissituatie) en is gefinancierd door ZonMw. Kijk voor meer informatie over dit project, onderzoeksrapporten en aanbevelingen op coronatijden.nl
Foto: Elien Dumon via Unsplash