Particuliere opvang Oekraïners noodzakelijk én waardevol alternatief

Inmiddels verblijven ongeveer 20.000 van de 90.000 Oekraïense ontheemden in de particuliere opvang in Nederland. Deze opvang wordt geboden door familieleden, kennissen, vrienden, evenals Nederlandse gasthuishoudens. De particuliere opvang is een belangrijke en noodzakelijke aanvulling op de gemeentelijke opvang voor Oekraïense vluchtelingen, aangezien de gemeentelijke opvangvoorzieningen vaak al (grotendeels) vol zitten.

Oekraïners ‘lijken op ons’

Voor veel Nederlandse gastgezinnen was het de eerste keer dat zij hun woning beschikbaar stelden om vluchtelingen op te vangen. De beelden van moeders met kinderen op de vlucht spraken bij velen tot de verbeelding en waren een belangrijke reden om het eigen huis open te stellen voor Oekraïense ontheemden.

In ons onderzoeksrapport Ontvlucht en ontheemd: Oekraïense vluchtelingen in Den Haag zegt een gastgezin dat ze puur vanuit de emotie reageerden: ‘Wij hebben het hier heel erg goed en wonen fantastisch. Daar zijn mensen die niets hebben. En dan de parallel trekken naar dat het jouw dochter met je kleinkinderen zou kunnen zijn. Dat was de motivatie. Het waren eigenlijk de beelden van het journaal van die moeders met kinderen die daar met een tas rondlopen.’ Hierbij speelt mee dat er gevoelsmatig een grote mate van herkenning is met Oekraïense ontheemden; Oekraïners ‘lijken op ons’. Maar ook de geografische ligging van Oekraïne, de betrokkenheid (van Nederland) bij de oorlog en de gevoelde dreiging spelen een rol. ‘Deze oorlog is dichtbij en in Oekraïne ben je zo.’

Versneld ingebed

Voor Oekraïense ontheemden is de particuliere opvang een manier om versneld ingebed te raken in de Nederlandse samenleving. Zo worden zij op allerlei manieren (praktisch) ondersteund en bijgestaan in het vinden van hun weg in de Nederlandse samenleving. Een Oekraïense vrouw van 37 vertelt hierover: ‘Ze hielp me met veel, veel vragen. We deden samen mijn registratie, mijn bsn-nummer en dat ging heel snel. Ze ging met me naar de gemeente, nam de tijd. Oh, en ze hielp me om een bankpas aan te vragen. Ze heeft me echt heel erg geholpen.’

Ook worden Oekraïners door het gastgezin meegenomen in andere (eet)gewoonten, (leef)patronen en gezinsactiviteiten, zoals sport- en culturele activiteiten. En ook wanneer het verblijf tijdelijk is, komt het regelmatig voor dat het contact met het gastgezin blijft. Hierdoor hebben Oekraïense vluchtelingen een netwerk waar ze op kunnen terugvallen, ook als ze er niet meer wonen.

Particuliere opvang verloopt voor het gastgezin en de ontheemde niet altijd zoals van tevoren verondersteld

Daarmee lijkt de particuliere opvang de ideale manier voor nieuwkomers om gewend te raken in Nederland. Ook uit onderzoek naar de logeerregeling voor statushouders van Muis e.a. blijken dezelfde voordelen voor statushouders die via de logeerregeling tot maximaal drie maanden bij een Nederlands gezin kunnen wonen. Ook hier zien we dat gastgezinnen een netwerk bieden voor het vinden van een woning, opleiding en (vrijwilligers)werk en dat zij statushouders ‘door de Nederlandse bureaucratie slepen’. Statushouders leren door hun gastgezinnen ook de Nederlandse taal en cultuur kennen.

Knelpunten

Ondanks de voordelen die de particuliere opvang voor Oekraïners en gemeenten biedt, is het belangrijk om oog te hebben voor een aantal knelpunten.

Allereerst blijkt dat particuliere opvang voor het gastgezin en de ontheemde niet altijd verloopt zoals van tevoren verondersteld. Hierin spelen culturele verschillen en verschillende leefstijlen een rol. Het gaat bijvoorbeeld om verschillen in (eet)gewoonten en opvoedstijlen. Deze verschillen spelen zowel bij de Oekraïense ontheemden als bij het gastgezin een rol in het (willen) beëindigen van de particuliere opvang.

‘Nu weten we dat Nederlanders erg gestructureerd zijn. Om 18 uur avondeten, niet om 18.10 uur’

‘Het was een beetje moeilijk’, zegt een vrouw van 42 met twee kinderen. ‘Nu weten we dat Nederlanders erg gestructureerd zijn. Om 18 uur avondeten, en niet om 18.10 uur. In Oekraïne eten de kinderen bijvoorbeeld eerst en daarna pas hun vader en ik. Het is flexibeler, gemakkelijker. En vaak is het zo dat we willen sporten. We begrijpen dat dit voor hen lastig is. I don’t know how people can live some time together.’

Ook speelt bij gastgezinnen soms een rol dat de realiteit anders is dan zij zich van tevoren hadden voorgesteld; zo kan het voorkomen dat een Oekraïense ontheemde uit een betrekkelijk veilig gebied afkomstig is, of dat de verwachte moeder met kinderen in werkelijkheid twee jonge dames blijken te zijn. Dit gaat in tegen de eerder benoemde (met name emotionele) overwegingen die mensen hun huis hebben doen openstellen.

Een Haags gastgezin: ‘We verwachtten een jonge moeder met een paar kinderen die allemaal geen woord Engels zouden spreken. Ook nog met trauma’s. En als je dan twee dames krijgt, vrijgezel, Engelssprekend en werkend… dat is een ander idee. Want dat beeld zit op je netvlies. Die grens, die kleine kinderen met moeders die daar staan te dringen of ze de grens over mogen. Daar deed je het eigenlijk voor.’

Irritaties en fricties

Dergelijke verschillen kunnen uiteindelijk tot onderlinge irritaties en fricties leiden. Dit is dan ook een van de redenen dat gastgezinnen die via organisaties zoals RefugeeHomeNL tijdens het opvangen van iemand in huis begeleid worden en dat de opvang maximaal drie maanden duurt.

Maar niet altijd vindt particuliere opvang via organisaties plaats: dit gebeurt ook buiten organisaties om. Zo zijn er ook Oekraïners die via socialemediakanalen bij iemand terechtkomen, of die worden opgevangen door familieleden. Voor hen is het lastig om duidelijke afspraken te maken over de duur van de opvang. Ook kunnen zij kampen met een gebrek aan privacy. Of, in het geval van opvang door familie, met financiële problemen, omdat bijvoorbeeld de kosten van het levensonderhoud zijn toegenomen. Het is dan ook de vraag hoelang deze gezinnen het kunnen blijven volhouden om mensen in huis te hebben (Adviesraad Migratie 2022).

Een ander aandachtspunt is dat Oekraïense ontheemden die bij een particulier opvanggezin verblijven, mogelijk te maken krijgen met gevoelens van eenzaamheid en/of afhankelijkheid. Gevoelens van eenzaamheid ontstaan met name bij degenen die alleen worden opgevangen in een gastgezin en als gevolg daarvan contacten met andere Oekraïners missen. Gevoelens van afhankelijkheid zijn veelal gebaseerd op het feit dat het gastgezin voor Oekraïense ontheemden van cruciaal belang is voor hun verblijf in Nederland. Deze gevoelens van afhankelijkheid van het gastgezin kunnen toenemen doordat Oekraïners niet altijd hoeven te betalen voor de opvang die ze krijgen. Hoewel Oekraïners die in de particuliere opvang verblijven een bedrag ontvangen voor de verblijfskosten, geven gastgezinnen geregeld aan dat ze deze bijdrage niet willen ontvangen, omdat ze het niet voor het geld doen. Ondanks de goede bedoelingen kan dit bij de Oekraïense vluchtelingen het gevoel van afhankelijkheid versterken.

Misbruik

Daarbij zijn er ook verhalen waarin naar voren komt dat er misbruik wordt gemaakt van de afhankelijke positie waarin Oekraïense ontheemden verkeren in de particuliere opvang, waardoor zij in een extra kwetsbare positie terechtkomen. Dit komt mede doordat een deel van de particuliere opvang zich buiten het zicht van de gemeente afspeelt.

Een ervaring van een Oekraïense ontheemde: ‘We kwamen eerst bij een heel vreemde man en besloten te gaan zoeken naar een andere gastopvang. Toen we hem dat vertelden, huilde hij: “Ga niet weg, ik wil helpen.” De nieuwe familie was goed, maar na een paar dagen maakte deze Nederlander een soort planning met wat ik moest doen. [lachend] Ik moest bij zijn kind zijn, koken, schoonmaken. Ik zei: “Oké, ik maak het hele huis schoon, twee verdiepingen, maar ik ga niet op je kind passen, want dat vindt mij niet leuk. Het kind vindt alleen mama leuk.” Daarna appte de man mij dat ik een ander huis moest gaan zoeken.’

Oplossingen

Wij stellen een drietal oplossingen voor gericht op de genoemde knelpunten.

Allereerst is het van belang om mogelijkheden te creëren voor Oekraïense vluchtelingen om zich gemakkelijker in een veilige, vertrouwde omgeving te kunnen uiten over eventuele fricties of misstanden bij de particuliere opvang. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan Oekraïens sprekende vertrouwenspersonen.

Bied gastgezinnen die problemen ondervinden met de particuliere opvang een vaste contactpersoon bij de gemeente

Ten tweede: organiseer ontmoetingen voor Oekraïense vluchtelingen die particulier worden opgevangen om de eenzaamheid tegen te gaan. Voor mensen in de gemeentelijke opvang wordt het contact met landgenoten namelijk als een van de voordelen gezien.

Tot slot: bied gastgezinnen die (praktische, financiële) problemen ondervinden met de particuliere opvang een vaste contactpersoon bij de gemeente. In veel gemeenten wordt allerlei informatie voor gastgezinnen beschikbaar gesteld via de gemeentelijke website, maar gastgezinnen weten deze niet altijd te vinden.

Op deze manier kan de particuliere opvang voor gemeenten, gasthuishoudens en vluchtelingen een heel waardevol en duurzaam alternatief zijn én blijven voor andere vormen van (gemeentelijke) opvang.

Katja Rusinovic is lector Grootstedelijke Ontwikkelingen aan de Haagse Hogeschool en lid van de Adviesraad Migratie. Denise Jonker is junior onderzoeker aan de Haagse Hogeschool bij het kenniscentrum Governance of Urban Transitions.
Dit artikel is gebaseerd op het onderzoeksrapport Ontvlucht en ontheemd: Oekraïense vluchtelingen in Den Haag en de uitkomsten van de workshop over de particuliere opvang die werd georganiseerd als onderdeel van de Nationale Migratiedialoog 2023.

Foto: David Peinado via Pexels