Filosoof Richard de Brabander is lector aan de Hogeschool Inholland en houdt zich bezig met praktijkgericht onderzoek naar sociale problemen in de grote stad. Hij baseert zich met Wees positief sterk op de Franse filosoof Michel Foucault. Die stelt dat macht steeds onzichtbaarder is geworden maar niet minder disciplineert, zelfs zonder dat er onderdrukking wordt ervaren. Zelfdiscipline maakt macht positief en productief.
Empowerment dateert van de burgerrechtenbeweging in de VS en beoogde controle over het eigen leven naast verzet tegen onderdrukking. Het verzet is bij de ontwikkeling van empowerment verloren gegaan, constateert De Brabander. Daarbij speelde de studentenrevolte in Parijs in 1968 een rol: naast het opkomen tegen uitbuiting van arbeiders, was Parijs ’68 een gevecht tegen paternalisme en voor zelfexpressie.
Big business
Dit laatste droeg er volgens De Brabander aan bij dat empowerment werd gereduceerd tot het versterken van de individuele eigen kracht. Dat bleek uitstekend te passen in het toen ook opkomende neoliberalisme. Elke relatie met achterliggende sociaal-economische structuren werd losgelaten. Behalve in het sociaal domein maakten meer en meer consultants gebruik van methoden om mensen individueel te empoweren. Big business!
De retoriek van empowerment maakt in de ogen van De Brabander dat een positieve basishouding een morele plicht is geworden. We zien een overmaat aan positiviteit in Rutte’s gave landje. Alles kan, en niet omdat het moet. De vrijheid van het kunnen, maakt het moeten overbodig. Geluk is een plicht. We verlangen van mensen die in ellende verkeren dat ze optimistisch blijven. Problemen zijn uitdagingen. We bedrijven daarmee wreed optimisme. En voor dwarsliggers die niet meedoen, hebben we sancties achter de hand.
Een perfecte match met de heersende meritocratie: Succes bereik je zelf; misluk je: dikke bult eigen schuld. Aldus De Brabander.
Verzet en politisering
Toch is er keuzemogelijkheid − door verzet. In conflicten kunnen de kaders van praktijken ter discussie worden gesteld. Geen enkele orde is van nature wat-ie is. Alles wat als universeel wordt voorgesteld, is de uitkomst van strijd om hegemonie. De Brabander citeert graag Chantal Mouffe: politisering is niet hetzelfde als polarisatie. Politiek is meer dan het huidige managen van verschillen. Laten we verschillen erkennen en tegenstanders als legitieme democratische tegenstrevers zien.
Van belang is wat De Brabander te vertellen heeft over de beroepsethiek. Ethische beslissingen worden puur rationeel benaderd en in beslismodellen geperst. Daardoor wordt moraliteit een kwestie van de juiste procedures volgen. Terwijl volgens hem ethiek gaat om sociale rechtvaardigheid en er verzet nodig is tegen individualisering van sociale problemen. Anders wordt het sociaal domein een zorgindustrie.
Moralisme
De Brabander neemt hiermee duidelijk stelling, weliswaar verpakt in filosofische geheimtaal.1 Hij heeft dit boek geschreven voor beleidsmakers en beroepskrachten. Bereikt hij die? Hij is zelf zo eerlijk om te melden dat zijn studenten reageren met: ‘Ik ben Mandela niet.’ En met: ‘We moeten gewoon resultaten boeken.’
Hij heeft zich gehouden aan het filosofisch adagium van Foucault, die geen moralist wilde zijn: laat mensen zelf kiezen.
Je kunt een paard naar de beek leiden, het zal zelf moeten drinken. Maar wat als het paard geen dorst heeft? Ideeën worden pas beleid na een lange mars door de instituties. Interpreteren is nog niet veranderen. Gelukkig geven anderen, zoals Evelien Tonkens in haar Marie Kamphuis Lezing2, daar wel handvatten voor.
Jan van Eeden is socioloog en oud-wethouder Sociale Zaken.
Richard de Brabander (2022). Wees positief. Voorbij de retoriek van empowerment in het sociale domein, 254 p. Amsterdam: AUP.
Noten
1 Zie het handboek Denken over sociaal werk van een groep Vlaamse wetenschappers. Dat behandelt veel van de door De Brabander geciteerde filosofen.
2 Zie Evelien Tonkens’ Politisering van sociaal werk voorbij populisme. Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken, 4 2021, p. 12-18. Zij doet daarin uitspraken over het hoe van politisering.
Foto Yvonne van de Griendt