Met de vergrijzing neemt het aantal kwetsbare ouderen toe. Kwetsbare ouderen ervaren een opeenstapeling van problemen die niet alleen fysiek van aard zijn, maar ook psychologisch en sociaal. Het huidige beleid is erop gericht om hen zo lang mogelijk zelfstandig te laten wonen en opname in het verpleeghuis te voorkomen of uit te stellen. De kwaliteit van eerstelijnszorg komt hiermee onder druk te staan, omdat de zorg vaak nog reactief en gefragmenteerd is en kampt met een gebrek aan coördinatie.
De verwachtingen van integrale zorg zijn hoog
Integrale zorg wordt gezien als een veelbelovende oplossing. Professionals, beleidsmakers en onderzoekers hebben er hoge verwachtingen van. Integrale zorg is persoonsgerichte en continue zorg. Persoonsgerichtheid betekent dat de behoeften van de oudere centraal staan, ook als professionals uit verschillende disciplines en sectoren zorg en ondersteuning leveren. Continuïteit wil zeggen dat de zorg in samenhang wordt geleverd en ononderbroken is.
Tot op heden blijft het onduidelijk of integrale zorg deze verwachtingen kan waarmaken. Daarom heb ik gepoogd om meer inzicht te krijgen in de effectiviteit en kosteneffectiviteit van preventieve, integrale zorg voor thuiswonende kwetsbare ouderen.
Op Walcheren worden kwetsbare ouderen opgespoord
Daarvoor bestudeerde ik in het kader van mijn proefschrift het ‘Walcheren Integrale Zorgmodel’ (WIZM) en literatuur uit binnen- en buitenland. In het WIZM worden kwetsbare ouderen opgespoord met behulp van een speciale vragenlijst (de Groningen Frailty Indicator) en worden hun zorg- en ondersteuningsbehoeften in kaart gebracht.
De praktijkverpleegkundige binnen de huisartsenpraktijk is casemanager: hij of zij voert het zorgplan uit, coördineert de zorg en ondersteuning, en regelt de afstemming met andere professionals door multidisciplinaire overleggen, protocollen en dossiers.
Integraal zorgmodel heeft matig effect op kwaliteit van leven
De onderzoeksresultaten tonen aan dat het WIZM een matig positief effect heeft op kwaliteit van leven en voor meer ruimte voor liefde en vriendschap zorgt bij kwetsbare ouderen. Ook verbeterde de tevredenheid met zorg.
Het zorgmodel heeft echter geen effect op gezondheidsuitkomsten en zelfredzaamheid (de hulp die ouderen nodig hebben bij dagelijkse activiteiten als wassen en aankleden). Ook blijkt het model niet kosteneffectief: de effecten wegen niet op tegen de hogere kosten van casemanagement en extra overlegtijd van professionals.
Literatuuronderzoek in binnen- en buitenland laat vergelijkbare resultaten zien: in onderzoek naar preventieve integrale zorg wordt op het merendeel van de uitkomsten geen significant effect gevonden. Bovendien ontbreekt het aan een heldere visie op de te verwachten uitkomsten. Er is beperkte aandacht voor welzijn en verbetering van het zorgproces, terwijl juist op die terreinen veel te winnen is.
Ook blijkt er geen duidelijke relatie te zijn tussen de elementen van de interventies en de uitkomsten, het is bijvoorbeeld niet zo dat casemanagement vooral leidt tot betere resultaten of dat meer geïntegreerde interventies effectiever zijn.
Kwetsbaarheid kent vele gezichten
Uit mijn onderzoek blijkt eveneens dat dé kwetsbare oudere niet bestaat. Zes profielen van kwetsbare ouderen kwamen naar voren: relatief gezond, mild fysiek kwetsbaren, psychologisch kwetsbaren, ernstig fysiek kwetsbaren, medisch kwetsbaren en meervoudig kwetsbaren. Niet alleen de ernst van de problemen verschilt bij kwetsbare ouderen, maar ook het type onderliggende problemen.
Kwetsbaarheid kent dus vele gezichten. Als instanties en onderzoekers meer rekening houden met deze diversiteit kunnen interventies beter afgestemd worden op de individuele behoeften van de kwetsbare ouderen.
Meer aandacht voor de hele mens en voor preventie
De diversiteit van de populatie is met de jaren gestegen sinds de kwetsbaarheid zich heeft uitgebreid van het fysieke domein met het psychologische en sociale domein. Eerder werd bij het bepalen van kwetsbaarheid vooral uitgegaan van lichamelijke klachten als onbedoeld gewichtsverlies en kracht, maar nu worden ook geheugenproblemen, stemming en eenzaamheid meegenomen. Integrale zorg in de eerstelijnszorg moet daarom veel verdergaan dan de medische aandacht voor ziekten, en vergt een meer persoonsgerichte en holistische benadering, gericht op kwaliteit van leven en welzijn.
Bovendien mag preventie meer geïntegreerd worden binnen integrale zorg, door te focussen op zelfmanagement en het vermogen van de ouderen om zich aan te passen aan achteruitgang. Het gaat immers om de balans tussen draaglast én draagkracht. We zouden niet alleen aandacht moeten geven aan de problemen van ouderen, maar juist ook aan het vergroten van hun draagkracht.
Betere uitwisseling tussen praktijk en onderzoek
Onderzoekers moeten meer oog hebben voor de diversiteit in kwetsbaarheid en verdergaan dan de traditionele gezondheidsuitkomsten, en dus ook welzijn en veerkracht meenemen in hun onderzoek. Het onderzoek naar effectieve integrale zorg moet integraal, continu en persoonsgericht zijn. Onderzoekers kunnen meer en beter samen werken. Praktijk en onderzoek dienen kennis sneller en continu uit te wisselen om zo te kunnen blijven leren.
Maar het allerbelangrijkste is dat we de doelgroep goed voor ogen houden. Want uiteindelijk gaat het om de ouderen die iedere dag met hun eigen kwetsbaarheid moeten omgaan. Zij moeten kunnen zeggen, zoals mijn oma altijd zei: ‘Ik heb een prachtig leven gehad!’
Willemijn Looman werkt als postdoc bij de Erasmus School of Health Policy & Management bij SELFIE, een Horizon2020 project naar integrale zorg voor mensen met multi-morbiditeit. Haar proefschrift ‘Facing Frailty: exploring the effectiveness of integrated care for frail older people’, EUR, 2018, vindt u hier.
Foto: ashley.adcox (Flickr Creative Commons)