Al jaren is er in de politiek veel discussie over onzekerheid. Daarbij lijken er volgens Tiemeijer en Bovens slechts twee smaken te zijn. De ene is dat de burger maar moet wennen aan de onvermijdelijke onzekerheid van het leven. De andere is dat de overheid ervoor is om alle onzekerheid uit het leven weg te nemen.
Of burgers voldoende grip hebben wordt niet alleen bepaald door hun economisch, sociaal en persoonlijk kapitaal
Tiemeijer: ‘Wij stellen een derde optie voor waarbij de overheid niet pretendeert alle onzekerheid weg te nemen, maar de burgers evenmin aan hun lot overlaat. Ons voorstel is dat overheid de burgers ondersteunt om zo goed mogelijk hun ideeën van het goede leven te realiseren. We verzetten ons daarbij tegen het idee dat als je mensen maar genoeg geld geeft, de overheid verder niets hoeft te doen en achterover kan leunen. Inkomen is belangrijk, maar je hebt er niets aan als je omgeving geen enkele mogelijkheid of gelegenheid biedt om de door jou gestelde doelen naderbij te brengen.
Omgevingswet
Of burgers voldoende grip hebben op hun eigen leven, wordt volgens Tiemeijer en Bovens niet alleen bepaald door hun economisch, sociaal en persoonlijk kapitaal. Van minstens zo’n groot belang is dat de markt en de overheid burgers de mogelijkheid en gelegenheid bieden om hun kapitaal ook effectief in te zetten – denk bijvoorbeeld aan grotere toegang tot vaste arbeidscontracten of meer mogelijkheden om werk en zorg te combineren.
‘Grip gaat erover dat mensen hun omgeving zodanig kunnen beïnvloeden dat ze hun doelen kunnen realiseren’
Ook van belang is dat mensen beschikken over bepaalde rechten, bijvoorbeeld recht op werkelijke inspraak in de ontwikkeling van hun leefomgeving. In de nieuwe Omgevingswet is dat volgens hen niet goed geregeld.
Omgevingscontrole
Bovens: ‘In een eerder rapport hebben wij het doenvermogen van burgers geanalyseerd. Daarin beschreven we dat mensen niet altijd in staat zijn om vooruit te kijken en verleidingen te weerstaan. We hebben het dan over zelfcontrole. Grip daarentegen gaat over omgevingscontrole. Oftewel, de mate waarin mensen in staat zijn om hun omgeving zodanig te beïnvloeden dat ze hun doelen kunnen realiseren.
‘We hebben nu eenmaal behoefte aan controle en beheersbaarheid’
Als ik kort het verschil tussen de twee zou moeten weergeven, dan is doenvermogen belangrijk om persoonlijke doelen te stellen, maar heb je ook een zekere grip op de omgeving nodig om je plannen uit te kunnen voeren.’
Het idee dat we in een chaotische en onvoorspelbare wereld leven waarin vandaag of morgen het noodlot zo maar kan toeslaan, is voor de meeste mensen niet te verdragen. Tiemeijer: ‘We hebben nu eenmaal behoefte aan controle en beheersbaarheid. Als we die controle over het eigen leven missen, en machteloosheid ervaren bij wat er allemaal rondom ons gebeurt, dan richten we ons bijna vanzelf naar anderen of de overheid.
Overheid niet vertrouwen
Er moeten mensen en machten zijn die die controle wél hebben. We vestigen dan bijvoorbeeld onze hoop op een overheid die ons zo goed mogelijk door de woelige baren leidt.
‘In ons land heerst een algemeen gevoelen dat het de verkeerde opgaat met de samenleving’
Maar mensen die de overheid niet vertrouwen, kunnen ook besluiten hun heil te zoeken bij types als Donald, only I can fix it, Trump. Of ze concluderen dat een groep hoge dames en heren in Davos het allemaal zo gepland heeft. Alles liever dan moeten concluderen dat helemaal niemand ‘in control’ is.
In ons land heeft het populisme de laatste decennia relatief veel voet aan de grond gekregen. Komt dat doordat meer mensen het gevoel hebben dat ze de grip op het eigen leven kwijt zijn?
Tiemeijer: ‘Om die vraag te beantwoorden, heb je longitudinale data nodig. Die zijn er echter niet. Wel kun je vaststellen dat er in ons land een algemeen gevoelen heerst dat het de verkeerde opgaat met de samenleving. En dat er aanwijzingen zijn voor een causaal verband tussen het gevoel van machteloosheid en een aantal denkbeelden die niet per se gunstig zijn voor onze democratie. Ik doel daarbij vooral op wij-zij denken, complottheorieën en een voorkeur voor “sterke leiders”.’
Dit rapport biedt beleidsmakers handvatten om die ontwikkeling te keren?
Bovens: ‘Vooropgesteld, dit is geen klassiek WRR-rapport waarin onderzoekers heel gestructureerd aanbevelingen doen, zo van dit en dat zou er moeten gebeuren.
‘Beleid ter versterking van de grip op het eigen bestaan voorkomt aantasting van de democratie’
In dit rapport stellen we voor dat de beleidsmakers een stapje terugdoen en vanuit dit perspectief kijken naar beleid. Dan zie je bijvoorbeeld hoe belangrijk grip is bij de sociaaleconomische gezondheidskloof, een van de dossiers waar we met het huidige beleid niet verder komen.’
Positiever
‘Onze kernboodschap is dat beleidsmakers ervoor moeten zorgen dat burgers meer grip op hun leven krijgen. Dat kan rechtstreeks of met behulp van anderen (organisaties, instellingen). Bij grote maatschappelijke vraagstukken waarbij burgers geen directe controle kunnen uitoefenen, is het belangrijk dat ze ten minste het gevoel hebben dat de samenleving als geheel die controle wel uitoefent. Los van de vraag of dit linksom of rechtsom gebeurt, wat telt is dat de beleidsmakers een richting aangeven zodat er bij burgers het gevoel ontstaat dat ze direct, indirect of collectief grip hebben op hun leven.
Beleid ter versterking van de grip op het eigen bestaan is om drie redenen verstandig: het is een positievere beleidsagenda dan het voorkomen van onzekerheid, het biedt nieuwe opties om naar beleid te kijken en het voorkomt aantasting van de democratie.’
Oproep
Tiemeijer licht toe dat er in dit tijdsgewricht van alles speelt op nationaal en internationaal gebied, waardoor de individuele burger zich machteloos kan gaan voelen. Oorlogen, natuurrampen, klimaatveranderingen, economische crises, woningbouw, zorg, stikstofproblematiek: het zijn allemaal gebeurtenissen en ontwikkelingen waar de burger in zijn eentje niet zo veel vermag.
‘Dan helpt het geweldig als die individuele burger het gevoel heeft dat hij of zij er zelf allicht niet veel aan kan doen, maar dat er in Den Haag betrouwbare en competente mensen zijn die de voorliggende problemen zo goed mogelijk proberen te tackelen en dat die daarvoor ook een goed en solide plan hebben.’
‘Het verleden laat zien dat we grip op ons bestaan kunnen krijgen en behouden’
Tiemeijer: ‘Wij pleiten ervoor, met alle mitsen en maren die je kunt bedenken, dat de regering weer grote plannen gaat maken. In het rapport halen we een aantal voorbeelden uit het verleden aan waarbij het water ons ook aan de lippen stond, soms letterlijk zoals bij de Watersnoodsramp in 1953, of bij de economische crisis van eind jaren zeventig, begin jaren tachtig.
Ogenschijnlijk uitzichtloze situaties
Ogenschijnlijk uitzichtloze situaties waarvoor uiteindelijk toch de wil, kennis en kunde konden worden gemobiliseerd om een uitweg te vinden, via respectievelijk de Deltawerken en het Akkoord van Wassenaar. We hebben ingegrepen met effectieve maatregelen. Onze oproep is om ook nu niet bij de pakken neer te gaan zitten, omdat de wereld zo ingewikkeld is. Het verleden laat zien dat we met een zekere ambitie grip op ons bestaan kunnen krijgen en behouden.’
Debat over onbehagen
Op 21 december 2023 organiseert Movisie een Eindejaar Talkshow over het voortdurende onbehagen. Marcel Ham (programmamaker Movisie en hoofdredacteur van het Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken) leidt het debat, Will Tiemeijer van de WRR houdt een inleiding.
Het WRR-rapport Grip. Het maatschappelijk belang van persoonlijke controle is op 30 november 2023 gepresenteerd. Mark Bovens is adviserend raadslid, hoogleraar Bestuurskunde Departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap (USBO), Universiteit Utrecht. Will Tiemeijer is wetenschappelijk medewerker van de WRR en bijzonder hoogleraar Gedragswetenschappen en beleid aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.
Foto: Eric Mueller (Flickr Creative Commons)