Meer dan 875 pagina’s, verdeeld over zeven rapporten sinds 2020: het IBO Toeslagen, het IBO Vereenvoudiging sociale zekerheid, de commissie Sociaal minimum (I en II), Toekomst toeslagenstelsel, De staat van de uitvoering en Van overleven naar bloeien. En sinds deze week nog een vernietigend rapport erbij: Blind voor mens en recht, dat optekent hoe een systeem dat bedoeld is ter ondersteuning, mensen juist ‘in de vernieling’ heeft geholpen. Aan kennis over de haken en ogen van het sociale zekerheidsstelsel geen gebrek. Ook de alternatieven zijn bedacht en uitgewerkt.
De commissie Sociaal minimum stelt het probleem duidelijk: ‘Door de wens om inkomensondersteuning zo gericht mogelijk vorm te geven, is er in de afgelopen decennia een doolhof ontstaan van landelijke regelingen, lokale regelingen en private initiatieven.’
Systeemstress
Niet alleen verdwalen burgers in dit doolhof en ervaren burgers stress van de onzekerheid en onduidelijkheid die gepaard gaat met de afhankelijkheid van het sociale zekerheidsstelsel, óók de wijkprofessionals die deze burgers ondersteunen ervaren systeemstress. Zij hebben hun werk met de tijd zien veranderen van zonder agenda in gesprek met mensen en vertrouwen opbouwen, naar het bij elkaar sprokkelen van geldpotjes voor lage inkomens. En daarbij lopen ze tegen hetzelfde systeem aan.
Minder regelingen en voorwaarden, minder zware gevolgen na een fout; minder loketten en betere dienstverlening
De Staat van de Uitvoering benoemde in 2023 dat complexiteit van wetgeving en stapeling van nieuw beleid verreweg de grootste knelpunten zijn voor burgers, ondernemers en uitvoeringsorganisaties.
De oplossingen liggen op tafel. Zoals het IBO Vereenvoudiging sociale zekerheid aangaf in maart 2023: de hoofdrichtingen moeten gezocht worden in minder regelingen, minder voorwaarden, minder zware gevolgen bij het maken van een fout, minder verschillende loketten en betere dienstverlening. Voor het toeslagenstelsel liggen maar liefst achttien beleidsopties verdeeld over drie oplossingsrichtingen op tafel. De concrete handvatten en ideeën liggen kortom klaar. Tijd voor actie. Maar van wie? Het is duidelijk dat de politiek aan zet is, en daarbij in eerste instantie de formerende partijen.
Verhouding Rijk en gemeenten
Op het niveau van de rijksoverheid blijft echte verandering vooralsnog uit. De poging om de systematiek van de huurtoeslag aan te passen sneuvelde vorig jaar vanwege de uitruil tussen versimpeling en negatieve inkomsteneffecten. Ook gratis kinderopvang haalde het niet.
In gemeenten wordt er in de tussentijd van alles geprobeerd om het bestaande systeem toegankelijker te maken. Om een paar voorbeelden te noemen: Amsterdam heeft onlangs aanvragen voor de bijzondere bijstand vereenvoudigd, Utrecht keert automatisch de individuele inkomenstoeslag uit aan rechthebbende bijstandsgerechtigden en koos er begin dit jaar voor om zich voornamelijk te richten op gezinnen met kinderen. Zonder extra budget betekent dat besparingen bij andere minima. En in haar nieuw beleid tegen armoede richt Amstelveen zich op versimpeling, zoals één pakket voor kinderen, automatisch toekennen waar mogelijk en zo min mogelijk achteraf controleren.
Verschillen tussen gemeenten
Gemeenten zijn de meest flexibele bestuurslaag op dit moment. Zij geven aan hoe het anders kan. Enerzijds is het verleidelijk om gemeenten dan maar meer middelen te geven voor armoedebestrijding, als zij het lokaal beter op kunnen lossen. Maar dit heeft ook tot gevolg dat verschillen tussen gemeenten steeds groter worden en lokale ondersteuning tot wel 150 euro per maand kan verschillen, zoals de commissie Sociaal minimum voorrekende.
De afgelopen vijf jaar verdubbelde het aantal huishoudens met schulden door toeslagen
Het uitblijven van politieke keuzes over het hervormen van het stelsel zorgt ervoor dat gemeenten zich in steeds meer bochten wringen om inwoners financieel te ondersteunen. De verhouding tussen Rijk en gemeenten raakt zo steeds verder uit balans. De grote inkomensvraagstukken liggen op landelijk niveau en moeten daar ook aangepakt worden; voor échte inkomensondersteuning zijn mensen nog steeds hoofdzakelijk afhankelijk van de bijstand en toeslagen.
Stip op de horizon
De status quo behouden is niet zonder consequenties. Bestaanszekerheidsvraagstukken worden nu telkens via fiscale noodgrepen opgelost, zoals toeslagen verhogen of de accijns op benzine verlagen. Dit zet niet alleen het belastingsysteem onder druk, het maakt huishoudens ook steeds afhankelijker van een alsmaar ondoorgrondelijker systeem. Het toeslagenstelsel is bedoeld om mensen meer financiële zekerheid te bieden, maar in de praktijk zorgt het vaak voor onzekerheid omdat het leidt tot terugvorderingen en nabetalingen. De cijfers liegen er niet om: de afgelopen vijf jaar verdubbelde het aantal huishoudens met schulden door toeslagen. Pleisters plakken is niet langer houdbaar voor deze groep burgers.
Er moet worden gesnoeid in de kronkelpaadjes en een eind komen aan doodlopende wegen
De weg naar een nieuw stelsel is lang; het kan jaren duren om het sociale zekerheidsstelsel te hervormen. De stippen op de horizon zijn gezet. Wat nu nodig is, zijn stevige politieke keuzes, gebaseerd op een visie over een bestaanszekere toekomst.
De zoektocht naar een nieuw kabinet voltrekt zich uiterst traag. De formerende partijen hebben nu een niet te missen kans; nooit eerder was er zoveel draagvlak voor hervorming van het sociale zekerheidsstelsel. Een handleiding voor het doolhof is daarbij niet genoeg, er moet worden gesnoeid in de kronkelpaadjes en een eind komen aan doodlopende wegen die de laagste inkomens nu moeten doorlopen om te krijgen waar ze recht op hebben.
Anna Custers is lector Armoede Interventies aan de Hogeschool van Amsterdam.
Op 25 april 2024 organiseert het lectoraat Armoede Interventies het symposium Systeemverandering in een nieuwe politieke realiteit. Experts, professionals en beleidsmakers komen samen om te zoeken naar een nieuwe aanpak van armoedebestrijding. Hier kun je je aanmelden.
Foto: Lin Woldendorp