Het waren geen kleine woorden in de Volkskrant. ‘De bijstand op de schop: kabinet versoepelt regels voor giften, bijverdiensten, samenwonen en mantelzorg. Het roer gaat om in de bijstand! Het kabinet wil af van het wantrouwen van de overheid tegenover uitkeringsgerechtigden. In plaats daarvan komt maatwerk en vertrouwen.’
Het werd tijd
Was mijn eerste gedachte. Niet alleen horen we na de mooie woorden over de menselijke maat in het regeerakkoord niet veel van de uitvoering. Ook is het in de bijstand hard nodig, zoals ik hier schreef. Kort samengevat is de bijstand een schrale en vernederende regeling die van een naargeestig mensbeeld uitgaat. In plaats van dat kwetsbare burgers een steuntje in de rug krijgen, lijkt het soms alsof ze als tegenstanders worden gezien.
Versoepelingen
Wat verandert er? Allereerst worden de administratieve procedures vereenvoudigd. Op zich een goed idee. Zo wordt het simpeler om gegevens uit te wisselen, zodat mensen niet telkens hun gegevens opnieuw moeten delen.
Je kunt natuurlijk van alles vinden dat dat zo lang moest duren, maar nu hebben we toch wat. Wat verandert er verder? De toon. Minister Schouten heeft goed ‘opgelet’: ‘Bij hulp richting bijstandsgerechtigden zijn we te veel uitgegaan van hoe het moet in plaats van hoe het kan. We hebben met de beste intenties een wet opgesteld die te strikt is geformuleerd. Die uitging van een rationeel calculerende burger die alles overziet. Maar complexe regels maken dat heel moeilijk, wat in de praktijk soms hard uitwerkt. Met een ander mensbeeld is minister Schouten naar de wet gaan kijken.’
Goed begin
De toonzetting is niet onbelangrijk. Het werd immers tijd dat het kabinet een andere toon ging aanslaan, waarbij men uitgaat van een realistischer mensbeeld dan dat van het naargeestige ‘achter elke boom staat een fraudeur’.
Veel stille ideologie gaat over de veronderstelde positieve of negatieve intenties van burgers. De menselijke maat gaat ook over het achterhalen en ter discussie stellen van stereotypisch denken over groepen burgers. Het wantrouwen dat burgers in de overheid hebben is immers, en zeker bij deze doelgroep, ongezond groot.
En nu we toch complimenten aan het uitdelen zijn. Men spreekt van een analyse van de wet die het afgelopen jaar is uitgevoerd in samenwerking met vakbonden, werkgevers, gemeenten en bijstandsgerechtigden zelf. En zo hoort het ook.
Vrijheid
In de Kamerbrief staat verder dat de pijn bleek te liggen in de absoluutheid waarmee normen in de wet zijn verankerd. Gemeenten ervaren daardoor maar beperkt mogelijkheden om maatwerk toe te passen. Het bleek dat bij rondetafelgesprekken veel voorbeelden langskwamen waarbij gemeenten uit oogpunt van redelijkheid anders hadden willen handelen, maar daartoe vanuit de wet niet de vrijheid voelden.
Of dat nou voortkomt uit gebrek aan durf van de gemeenten (mijn vermoeden) of daadwerkelijke knelpunten in de wet, doet er niet toe. Duidelijkheid is in beide gevallen gewenst. So far so good met minister Schouten.
Wat wordt er versoepeld?
Eigenlijk opmerkelijk weinig. Het ministerie rept op de website wel over de menselijke maat en over regelingen met giften en bijverdiensten. Dat is mooi. Maar die regelingen zijn al tijden staande praktijk bij gemeenten. Er mag van alles. Wat minister Schouten in Spoor 1 doet is dat nogmaals bevestigen. Het kan wellicht geen kwaad voor die gemeenten waar veel blauwe mensen werken die denken dat niks mag. Die bestaan. Maar nieuw is het niet.
Niemand weet of die herijkingen ook verbeteringen gaan opleveren
Er is ook nog een Spoor 2, maar nu raak ik verstrikt in ondoorgrondelijk ambtenarenporno. Spoor 2 komt neer op een nadere verkenning en invulling van Spoor 1, waarin nog flink gepolderd gaat worden en van alles mogelijk is. Afwachten dus.
Halfleeg
Is het glas nu halfvol of halfleeg? In het halflege gedeelte gaat de minister juist vrijheid afpakken, bijvoorbeeld door maximumbedragen te koppelen aan versoepelingen. Daar wint niemand iets mee. Als het rijk alles gaat voorschrijven, verdwijnt beleidsruimte. Aan fundamentele problemen zoals de strenge inlichtingenplicht of de kostendelersnorm wordt niets wezenlijks gedaan. Vermogenstoetsen blijven relevant.
Onder het mom van begeleiden naar de arbeidsmarkt kan het pakket zomaar leiden tot meer eisen aan bijstandsgerechtigden in plaats van minder.
Halfvol
Het glas kan ook halfvol blijken te zijn. Er lopen wat beleidsinitiatieven links en rechts zoals de Herijking van het Sociaal Minimum, het IBO Vereenvoudiging sociale zekerheid en de Herijking van het handhavingsinstrumentarium. Maar niemand weet of die herijkingen ook verbeteringen gaan opleveren.
Bij het IBO (Interdepartementaal Beleidsonderzoek) zou ik de collega’s van het ministerie van Financiën (die daar vaak dominant zijn) voor de zekerheid op veilige afstand plaatsen. Want voor je het weet blijken platte, financiële kortetermijnargumenten het bijstandsfeest te verstieren.
Oplossing
Om te bepalen of het glas halfvol is of halfleeg, stel ik een nulmeting voor. We selecteren nu een aselect panel van honderd bijstandsgerechtigden. We hebben ook een uitvoeringspanel, bestaande uit UWV, SVB en gemeenten. We vragen ze wat er nu goed gaat en wat er beter kan. We vragen ze het over een jaar weer. Als de uitslag positief is, hijs ik de vlag. Tot die tijd past enige reserve bij al dat premature menselijkemaatgejuich.
Marcel Canoy is hoogleraar aan de VU op het gebied van gezondheidseconomie en dementie, en adviseur van de ACM.