Vanwege het coronavirus krijgen Afrikaanse economieën dreun na dreun te verwerken, een grootschalig voedseltekort dreigt en politieke systemen en overheden staan hevig onder druk. Dat de gevolgen zo groot zijn, komt grotendeels door het gebrek aan goede instituties en formele sociale vangnetten.
Gezondheidsstelsel was al beroerd
Continentaal Afrika wordt net als de rest van de wereld op verschillende niveaus geraakt door de coronacrisis. Het is overigens lastig om een volledig beeld te geven van de impact van Covid-19, simpelweg omdat we ons nog middenin de pandemie bevinden. Wel duidelijk is dat de gezondheidsinfrastructuur in de meeste Afrikaanse landen al voor de virusuitbraak uitermate beroerd was.
Een paar cijfers: op iedere 100 duizend inwoners heeft het Afrikaanse continent 17 zorgmedewerkers, vergeleken met 117 per 100 duizend inwoners in de Verenigde Staten. Voor iedere 100 duizend Afrikanen zijn twee dokters beschikbaar, in Italië zijn dat er 41.[1] Gemiddeld tellen Afrikaanse landen 1,8 ziekenhuisbed per 1000 inwoners, in Frankrijk zijn dat er 5,98.[2]
Naast onderbezetting kampen de gezondheidsstelsels in de meeste Afrikaanse landen met onder-financiering. De begroting voor de gezondheidszorg voor het gehele Afrikaanse continent bedraagt 138 miljard dollar, terwijl het continent naar schatting het driedubbele daarvan nodig heeft. Waar overheden in de EU-landen gemiddeld 3000 dollar per inwoner aan gezondheidszorg uitgeven, besteden overheden in Sub-Sahara-Afrika slechts 70 dollar per capita.
Gezien hun zwakke gezondheidsstelsels, waarvoor de middelen veelal geïmporteerd worden, zijn de gevolgen van het coronavirus in Afrikaanse landen desastreus. Begin mei waarschuwde de Wereldgezondheidsorganisatie dat op het continent alleen al dit jaar 83 duizend tot 190 duizend slachtoffers vallen. [3]
Ook een rapport van de Verenigde Naties een maand eerder was alarmerend: tussen 300 duizend en 3,3 miljoen Afrikanen zullen komen te overlijden als direct gevolg van COVID-19. Het exacte cijfer zal afhangen van de effectiviteit van de maatregelen om verdere verspreiding te stoppen. [4]
Klappen voor de economie
De maatregelen tot dusver hebben een sterk negatief effect op de sociaaleconomische en politieke situaties van Afrikaanse landen. Hun economieën krijgen grote klappen, vooral door de krimpende wereldeconomie. De combinatie van mondiale economische krimp en de genomen maatregelen om het virus in te dammen leidt tot een enorme economische neergang in de diverse landen. Vooral de sectoren die afhankelijk zijn van de internationale handel en financiële markt worden hard geraakt. Dit geldt bijvoorbeeld voor het toerisme en de olie-export. Organisatieadviesbureau McKinsey verwacht dat het bruto binnenlands product op het Afrikaanse continent dit jaar met 90 tot 200 miljard dollar daalt.[5]
Daar bovenop komt een daling van het bedrag dat migranten naar huis sturen. In 2018 kreeg Afrika 46 miljard aan remittances binnen.[6]
De Afrikaanse Unie verwacht dat door corona 20 miljoen banen verloren gaan.[7] De grootste klappen vallen in de informele sector, waar driekwart van de Afrikanen werkzaam is. Deze mensen, vaak dagloners, hebben als gevolg van de genomen maatregelen om het virus in te dammen in één klap hun bron van inkomsten verloren. Mede daardoor waarschuwde de Wereldvoedselorganisatie al in april voor een dreigend voedseltekort onder 79 miljoen Afrikanen.
De coronacrisis is de bekende druppel die de emmer doet overlopen; vóór de crisis werd het continent al geteisterd door extreme en veranderende weerspatronen, sprinkhanenplagen, conflicten en zwakke instituties.
Niet proportioneel
De Afrikaanse regeringen nemen vaak zonder noemenswaardig commentaar de adviezen van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) over. Maar bij de door de WHO aanbevolen generieke maatregelen - handen wassen, afstand houden, sociaal isolement, lockdowns - kunnen wel degelijke vraagtekens geplaatst worden, als je goed kijkt naar de sociaaleconomische en demografische context van Afrika.
Met relatief arme bevolkingen die vaak geen toegang tot water en elektriciteit hebben, kunnen Afrikaanse gemeenschappen moeilijk aan sociale onthouding doen. Denk aan de Keniaanse hoofdstad Nairobi, waar 60 procent van de bevolking in krottenwijken woont en grotendeels afhankelijk is van de informele economie.
Doordat Afrikaanse landen relatief jonge bevolkingen hebben, die minder kans lopen om aan corona te overlijden, kun je je sowieso afvragen of het proportioneel is om de hele economie stil te leggen. Die maatregelen leiden er wellicht toe dat het virus tot stand wordt gebracht, maar als gevolg ervan zullen eerder meer dan minder jongeren en kinderen overlijden, niet aan corona maar wel aan andere ziektes en honger.
Hulp op voorwaarden
Er is voldoende draagvlak, zowel in Nederland als daarbuiten, om het Afrikaanse continent te helpen met de bestrijding van Covid-19 en met het oplossen van de maatschappelijke uitdagingen die daaruit voortvloeien. Wat vraagt dat van Nederland en de EU?
In de eerste plaats hebben Afrikaanse landen behoefte aan kapitaal en informatie om op de korte termijn de gevolgen van de coronacrisis te verzachten. Belangrijk hier is dat Nederland en de andere OESO-landen minstens 0,7 procent van hun bruto nationaal product aan ontwikkelingssamenwerking uitgeven.
In de tweede plaats moeten Nederland en de EU een beroep doen op strategische actoren en informele netwerken in de Afrikaanse landen om ervoor te zorgen dat gezondheid- en ontwikkelingsinterventies doelgericht en effectief zijn. We hebben het dan over overheden én maatschappelijke en religieuze organisatie in de betrokken landen. Vooral zonder de laatsten is het zeer of de vraag of een interventie effectief kan zijn.
Als laatste is het belangrijk te investeren in lokale kennisontwikkeling, zodat dominante modellen en aanbevelingen kunnen worden getoetst op de interne realiteit van het Afrikaanse continent.
Als internationale hulp niet voldoet aan deze randvoorwaarden, zullen crises, zoals die rondom het coronavirus, het Afrikaanse continent blijven ontwrichten.
Kiza Magendane is politicoloog, schrijver en kennismakelaar bij onderzoekstichting The Broker. Dit artikel is een ingekorte en bewerkte versie van een verhaal dat eerder dit jaar verscheen in S&D, nummer 4, een uitgave van de Wiardi Beckmanstichting, het wetenschappelijk bureau voor de sociaaldemocratie. Zie ook: https://www.wbs.nl/publicaties/sd-20204
Noten
[1] Soto, A., & Paton, J. (2020, 11 maart). Africa’s Struggling Health-Care Systems Brace for Coronavirus. Bloomberg Businessweek.
[2] United Nations Commission for Africa. (2020, april). COVID-19 in Africa. Protecting Lives and Economies.
[3] Sharifi, M. N. (2020, 12 mei). Afrika kan zich geen lange lockdowns permitteren. NRC Handelsblad.
[4] United Nations Commission for Africa. (2020, april). COVID-19 in Africa. Protecting Lives and Economies.
[5] Verschillende studies, waaronder van het UNECA en de Wereldbank wijzen er bovendien op dat de Afrikaanse economie dit jaar meer dan 5% van haar bbp zal verliezen.
[6] United Nations Commission for Africa. (2020, april). COVID-19 in Africa. Protecting Lives and Economies.
[7]African Union. (2020). Impact of the coronavirus (covid 19) on the African economy.
Foto: World Bank / Sambrian Mbaabu (Flickr Creative Commons)