Henk Nies: ‘Compensatie voor mantelzorg is reëel.’
Onlangs schreef Henk Nies samen met Anita Peters, Hans Alderliesten en Tara Knegt (allen Movisie) en Liesbeth Hoogendijk (bestuurder MantelzorgNL) voor deze website een beschouwing over de voors en tegens van betaalde mantelzorg. Aanleiding was een zorgorganisatie in Zuid-Limburg die in het nieuws kwam doordat ze mantelzorgers ging betalen. Nies: ‘Toen zijn we gaan kijken of betaalde mantelzorg een oplossing kan zijn. Minder personeel betekent in de zorg meer mantelzorg, en we weten dat mantelzorg ook op z’n laatste benen loopt. Aan twee kanten knelt het.’
‘Als mensen veel mantelzorg bieden, dan kost ze dat vaak tijd en geld’
Er is een belangrijk argument tegen betaling, vindt Nies: ‘Het is een affectieve relatie, dat kan positief en negatief zijn’, en dat brengt persoonlijke dilemma’s met zich mee. ‘Gaat iemand die haar vader niet wil helpen met douchen dat tegen betaling wel doen?’
Compensatie
Er is ook een belangrijk argument vóór betaling. Nies: ‘Als mensen veel mantelzorg bieden, dan kost ze dat vaak tijd en geld. Het is reëel om mensen daar op een of andere manier voor te compenseren. Wij noemen dat liever “compensatie” dan “betaling”. Het gaat immers meer om een tegemoetkoming voor gederfde inkomsten, en om vergoeding van praktische kosten zoals reiskosten. Nu met de benzineprijzen is dat helemaal een ding.’
Affectiviteit die in de weg zit, kan bovendien met compensatie worden afgezwakt. Nies: ‘Het maakt het wat zakelijker. Als je niet een heel goede relatie hebt en je hebt er helemaal geen zin in, dan kan betaling het wat makkelijker maken.’
Liefde voor naasten
Doen we daarmee geen afbreuk aan de intrinsieke motivatie waarmee zoveel mantelzorgers met liefde voor hun naasten zorgen? Nies: ‘Vaak is die motivatie er, maar lang niet altijd. Je moet oppassen voor een te romantisch beeld van de werkelijkheid. Kijk naar Duitsland, waar een sterke juridische zorgplicht bestaat voor kinderen naar hun ouders. Kinderen doen dan soms enorm hun best om daar onderuit te komen. Er zijn zelfs juristen die erin gespecialiseerd zijn om je daarin bij te staan.’
Ook in Nederland hebben mensen vaak gemengde gevoelens. ‘Bedenk wel: niet iedereen is een goede ouder geweest voor z’n kinderen. Als je dan aan het einde van je leven veel vraagt van je kind, dan kun je je voorstellen dat die daar geen trek in heeft. Het warme gevoel houden, kan ook heel lastig zijn als iemand dement wordt en een andere persoonlijkheid krijgt.’
Maatschappelijke kosten
De auteurs hebben niet berekend hoeveel compensatie de samenleving gaat kosten. In een rapport dat MantelzorgNL door bureau Ecorys liet maken, komen uiteenlopende bedragen langs als 20 miljard euro (de totale maatschappelijke kosten op basis van de tijdsinzet van mantelzorgers) en 1,8 miljard (extra uitgaven door de 5 miljoen mantelzorgers voor bijvoorbeeld reizen en telefoon). Nies: ‘Het is moeilijk om iets over de totale kosten van compensatie te zeggen. We weten niet of en hoeveel mensen er gebruik van gaan maken. Het mantelzorgcompliment van de gemeente is ook maar beperkt gebruikt.’
Econoom Marcel Canoy bepleitte in een reactie op het stuk van Nies en zijn mede-auteurs een keuzemenu: laat mantelzorgers uit een bepaald aanbod kiezen welke vorm van beloning zij willen, variërend van een wekelijks vast geldbedrag tot een vermelding in een krant. Met die keuzes kun je als gemeente variëren. Nies: ‘Ik kies liever voor meer maatwerk. Een keuzemenu is toch een vorm van confectie. Wij bepleiten meer een keukentafelgesprek waarbij je tot een arrangement komt dat voor eenieder passend is.’
Pascal van Wanrooy: ‘We moeten juist uit het marktdenken stappen’
Pascal van Wanrooy is van huis uit bioloog. Hij maakt fundamenteel bezwaar tegen betaling voor mantelzorg. De pijn zit voor hem in het belonen van arbeid. Mantelzorg beziet hij, als bioloog, als ‘een vorm van steun die je elkaar verleent in het sociale systeem. We zijn van nature sociale wezens, dus we hebben de natuurlijke neiging om de ander te helpen en dingen met elkaar te doen. Die neiging wordt sterker naarmate we meer verwant zijn aan elkaar en daardoor de ander beter kennen en begrijpen.’
Geen win-win
We moeten die wereld van natuurlijke relaties sterk onderscheiden van de markt, betoogt Van Wanrooy. De markt ontstond toen we met mensen die we niet kenden iets wilden uitwisselen. Er was geen sociale relatie en geld maakte nieuwe transacties mogelijk. ‘Geld is exact en direct. Je geeft 1,95 euro voor een brood aan de bakker; 1,90 kan niet. Het is een handig systeem in anonieme omgevingen. Het is een contract, we hoeven elkaar niet te kennen en zelfs niet te vertrouwen.’
‘Hoe ga je een prijskaartje hangen aan een relatie waar liefde en emoties bij komen kijken?’
Kan het zijn dat die twee werelden steeds meer bij elkaar komen, en dat we nu de behoefte hebben om mantelzorgrelaties te gaan belonen omdat het veel van mensen vraagt en omdat er tekorten zijn? Van Wanrooy: ‘Historisch is het inderdaad steeds zo gegaan. Markten zijn de natuurlijke relaties meer en meer gaan doordringen. De afgelopen decennia hebben we in het sociale leven steeds meer overgelaten aan de markt, we kregen zelfs hondenuitlaatdiensten. Ik durf nu geen hulp meer te vragen omdat ik het ook met geld kan regelen. We hebben ons aangepraat dat het goed is dat we onze eigen zaakjes kunnen regelen zonder afhankelijk te zijn van een ander. We willen ook geen tijdsbeslag leggen op een ander omdat we weten dat de tijd schaars is.’
Totale disbalans
Er is volgens Van Wanrooy een ‘totale disbalans’ ontstaan. Daarom zit de oplossing voor overbelaste mantelzorg niet in betalen. ‘Zeker, het is zwaar en het kost veel tijd om voor iemand te zorgen. Maar zórg dat die tijd er is! Betalen voor mantelzorg is de zoveelste stap naar vermarkting. Daar moeten we juist uit durven stappen.’
Maar als we toch binnen het systeem blijven denken? ‘Mantelzorg gaat over relaties, liefde, emoties en gevoelens. Een markt is heel exact, dus hoe ga je het juiste prijskaartje hangen aan mantelzorg? Daar krijg je zeker een conflict over. Exact maken, dat gaat niet bij sociale relaties.’
Een vergoeding voor gemaakte onkosten − een treinkaartje − is daarentegen wel exact te bepalen. Compensatie van verlies aan inkomen zit op de grens, denkt Van Wanrooy. ‘Dat zal de sociale relatie niet verstoren. Het kan nu ook al, met bijvoorbeeld betaald verlof.’
Heel pijnlijk
Een uurtarief voor verrichte mantelzorg is dus een brug te ver. Nies zegt dan: ‘Het is juist goed om affectieve relaties wat zakelijker te maken, want als je een slechte relatie hebt dan ben je de sigaar als je als oudere zorg nodig hebt. Betaling kan het wat makkelijker maken.’ Van Wanrooy: ‘Maar als ik een slechte relatie heb met mijn moeder, dan ga ik haar toch niet pas helpen als daar geld tegenover staat? Dat zou heel pijnlijk zijn.’
Wat er wel moet gebeuren: ‘Spreken over sociale relaties, mensen coachen en ondersteunen, lotgenotencontact. Daar gaan we toch geen markt voor in het leven roepen?’
Op 25 mei 2022 was de vierde aflevering van de talkshow 360 graden Movisie Talk. Deze aflevering ging over de vraag of betaalde mantelzorg een goed idee is. Marcel Ham ging in gesprek met Liesbeth Hoogendijk, directeur van MantelzorgNL, mantelzorger Annette Stekelenburg en Otto de Goeij van mantelzorgorganisatie Mantelaar. Die talkshow kun je hier terugkijken.
Marcel Ham is hoofdredacteur van het Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken.