Veel mensen hebben schulden. Zolang ze die kunnen betalen, is er niets aan de hand. Dat wordt anders als ze niet langer aan hun financiële verplichtingen kunnen voldoen. Op dat moment hebben ze hulp nodig. De vraag is echter of alle hulp en initiatieven effectief zijn.
Alles en iedereen gericht op mensen met schulden
Voorheen kon je in mindere tijden ‘op de lat’ kopen. Je betaalde dan later - als het iets beter ging - je uitstaande schuld. Het denken over schulden is in de loop der jaren sterk veranderd. Zo vinden we nu dat schuldeisers recht hebben op een vergoeding voor hun inspanningen om het verschuldigde bedrag te kunnen innen. De hoogte van veel vergoedingen zijn wettelijk bepaald en staan los van de werkelijk gemaakt kosten. Ook vinden we dat schuldeisers recht hebben op een rentevergoeding.
Schuldenaars daarentegen hebben nauwelijks rechten. Zij hebben recht op een minimaal bedrag om van te leven, maar zijn niet beschermd tegen invordering en de daarmee gepaard gaande kosten. Zij kunnen evenmin aanspraak maken op een redelijke oplossing. Schuldeisers bepalen wat redelijk is.
Zo vroeg iemand onlangs aan een deurwaarder twee maanden tijd om overzicht te krijgen over al zijn achterstanden, zodat hij een goed voorstel kon doen om tot een oplossing van zijn schuldproblematiek te komen. Het korte antwoord was veelzeggend: ‘Wat goed dat u hulp gezocht heeft. Helaas kunnen wij niet akkoord gaan met een uitstel van twee maanden. U dient binnen twee weken een betaling te doen van minimaal € 175 anders zijn wij genoodzaakt een procedure tot beslaglegging te starten.’ Zelfs in deze tijd van coronamaatregelen stellen lang niet alle schuldeisers zich coulant op.
Schuldeisers hebben alle macht om ja of nee te zeggen
Mensen met problematische schulden komen in een situatie terecht waarbij zij niet langer bij machte zijn hun probleem zelf op te lossen. Aan de andere kant hebben schuldeisers alle macht om ja of nee te zeggen tegen een betalingsvoorstel, om vergoeding te vragen voor gemaakte kosten en extreme maatregelen zoals beslaglegging door te voeren. De enige mogelijkheid voor mensen met schulden, is hulp vragen.
In een samenleving waarin elk individu alles zelf moet oplossen, is hulp vragen lastig. Sterker nog, als iedereen om je heen er zelf uit lijkt te komen, dan is het verrekte lastig om toe te geven dat je vastloopt en ga je (te) lang door met het zoeken naar een oplossing. Die zoektocht levert vooral veel stress op, met alle gevolgen van dien voor je functioneren, zelfvertrouwen en eigenwaarde.
Machteloosheid leidt tot uitzichtloosheid
Een schuld komt tot stand in een relatie tussen schuldenaar en schuldeiser. Als er iets misgaat in beider verbintenis, dan draait één partij – de schuldenaar – ervoor op. Als ervaringswerker herken ik zijn machteloosheid. Hij (of zij) schaamt zich voor zijn ‘schuld’ aan de ontstane situatie, is bereid heel ver te gaan om er een oplossing voor te vinden, maar staat uiteindelijk machteloos bij het besluit om die al dan niet uit te voeren. Daar gaat de schuldeiser over.
Machteloosheid leidt tot uitzichtloosheid. Mensen raken sociaal geïsoleerd, maken de post niet meer open, verschijnen niet meer op afspraken. Ze worden vaak als slecht gemotiveerd bestempeld, de realiteit is evenwel dat ze niet meer geloven in een oplossing. Als ervaringswerker is het mijn insteek om te erkennen dat iemands situatie uitzichtloos is – net als de mijne ooit was – en dat de eerste stap gericht dient te zijn op het herstel van iemands geloof in een oplossing. Ik kan niet genoeg benadrukken hoe ingrijpend en diepgaand de impact van deze stress is op het leven van mensen.
Niemand kijkt ervan op, want het mag volgens de wet
We leven in een samenleving waarin alles geoorloofd is, zolang de (scheids-)rechter niet ingrijpt. Dus als niemand ingrijpt, worden er bij invordering van achterstanden almaar meer kosten in rekening gebracht, ook al is allang duidelijk dat er geen geld meer te halen valt. Niemand kijkt vreemd op als mensen op een schuld van € 10.000 al € 12.000 hebben afgelost en dan nog steeds moeten betalen, vanwege de doorlopende rente.
Het inzetten van dreigmiddelen als huisuitzetting, afsluiting van energie en water en beslaglegging op inboedel gebeurt dagelijks bij mensen die geen cent te makken hebben. Zelfs nu blijft het berekenen van kosten door schuldeisers vaak gewoon doorgaan. Niemand kijkt ervan op want het mag volgens de wet.
Verantwoordelijkheid bij de schuldeiser en de schuldenaar sámen?
Maar wat nu als we de verantwoordelijkheid voor een oplossing bij de schuldeiser en de schuldenaar sámen leggen? Als een schuldeiser geen moeite doet om een oplossing te vinden die bij de situatie van de schuldenaar past, geeft hij er geen blijk van zijn verantwoordelijkheid te nemen. Waarom zou deze schuldeiser dan het recht moeten hebben om invorderingsmaatregelen op te leggen?
De huidige weg om tot een oplossing van problematische schulden te komen, loopt via de hulpverlening. Merkwaardig genoeg zie je dan vaak dat de oplossing die de schuldenaar zelf voor ogen heeft eerst wordt afgewezen en na tussenkomt van de hulpverlener alsnog afgedwongen wordt.
De sociaal professional heeft iets meer machtsmiddelen tot haar beschikking dan de gemiddelde schuldenaar, maar nog steeds ligt het grootste deel van de macht bij de schuldeiser. Ondertussen krijgt de hulpverlener te maken met schuldenaars die moe zijn, zelfvertrouwen missen, en zich schamen dat ze om hulp moeten vragen. Mensen die vechten om hun laatste beetje eigenwaarde te behouden. Het werk van hulpverleners is vaak niets anders dan schipperen. Een opdracht waarvoor ze niet te benijden zijn.
Stel het verhaal van de schuldenaars voorop
Doordat hulpverleners zich primair richten op de schuldenaars en hoe deze hun financiële probleem ervaren, gaan ze voorbij aan de kern van de problematische schuld, namelijk dat alle macht in handen is van de schuldeisers en dat schuldenaars noch de hulpverleners enig drukmiddel hebben om een redelijk oplossing af te dwingen.
Voor mij – als ervaringswerker – staat het verhaal van de schuldenaars centraal. Het herstel en behoud van hun eigenwaarde is cruciaal. Als ervaringswerker heb je vaak een zure smaak in de mond als iemand weer eens onnodig in de problemen komt en een ellendige periode moet doormaken. Omdat dit allemaal niet hoeft te gebeuren, als schuldeisers – de overheid voorop – eerder met redelijke voorstellen instemmen en meer begrip tonen voor mensen die even niet in staat zijn om aan hun verplichtingen te voldoen.
De oplossing van problematische schulden ligt voor een groot deel in een vroegtijdige, verantwoordelijke en ruimhartige opstelling van schuldeisers. Nu is dit vanwege corona slechts een tijdelijke gunst. Deze benadering – die escalatie van problemen kan voorkomen – moet een recht, geen gunst zijn.
Marc Mulder is ervaringsdeskundige Armoede en Schulden bij Movisie.
Foto: Sean MacEntee (Flickr Creative Commons)