De wereld van schulden en schuldenaren, van de incassosector, het gerechtsdeurwaardersambt en de schuldhulpverlening kenmerkt zich door een verscheidenheid aan problemen: onoplosbare schuldensituaties, complexe regelgeving en ‘systeemfouten’ als gevolg van bureaucratisering en digitalisering. Andere knelpunten hebben betrekking op problematische schuldhulpverleningsinstanties en onbehoorlijke dan wel onrechtmatige incassopraktijken.
Er zijn kortom nog veel hobbels op de weg naar een effectieve oplossing. Wat mij betreft ligt hier een belangrijke taak voor gerechtsdeurwaarders. Als juridische beroepsgroep en actief in het sociale domein, kunnen zij een wezenlijke bijdrage leveren aan een vreedzame samenleving en in het bijzonder aan de effectieve aanpak van de schuldenproblematiek.
Gerechtsdeurwaarders en schuldenaren hebben een conflictueuze relatie
De ontmoetingen tussen gerechtsdeurwaarders en schuldenaren zijn in potentie conflictueus van aard aangezien het gaat om een belangentegenstelling: het rechtssysteem versus de leefwereld.
Tegelijkertijd zijn er verschillende ontwikkelingen die het conflictueuze karakter verder versterken. De verhevigde schuldenproblematiek – meer mensen die hun schulden niet kunnen in plaats van niet willen betalen – en ingrijpender bevoegdheden van schuldeisers zoals de overheidsvordering.[1] Daarbij komen de toegenomen mondigheid van burgers en de veranderingen in het gerechtsdeurwaardersambt onder invloed van marktwerking.
Gerechtsdeurwaarders kennen door de afschaffing van de territoriale bevoegdheid[2] de schuldenaren niet meer en schuldenaren krijgen voor verschillende vorderingen meerdere gerechtsdeurwaarders op bezoek. De contacten met schuldenaren zijn onpersoonlijker geworden, er is minder ruimte voor betalingsregelingen en door een al te voortvarend optreden van de gerechtsdeurwaarder neemt de spanning voor schuldenaren toe. Snelheid, tijdsdruk en concurrentie domineren en werken partijdig gedrag in de hand.
Het evenwicht tussen de dienst in het belang van de opdrachtgever en die in het belang van de schuldenaar is zichtbaar verstoord. Marktoriëntatie en onderlinge concurrentie zetten het optreden van de gerechtsdeurwaarder onder druk. Schuldenaren nemen geen genoegen meer met een louter juridische en formele opstelling. Zij hebben behoefte aan een andere rol van de gerechtsdeurwaarder.
Begrip aan de deur is heel belangrijk
Van oudsher hebben gerechtsdeurwaarders een intermediaire functie: ze komen weliswaar namens de schuldeiser om een schuld te incasseren, maar ze dienen ook rekening te houden met de belangen van de schuldenaar en die te adviseren en te informeren. Deze functie staat in nauw verband met hun sociale rol.
Gerechtsdeurwaarders kunnen opnieuw invulling geven aan hun sociale rol als ambtenaar én ondernemer, met oog voor de menselijke maat. Ze kunnen bijvoorbeeld in begrijpelijke taal uitleggen wat er in de dagvaarding staat en vertellen of het mogelijk is om bezwaar te maken. Bij schuldenaren heerst veel onwetendheid, ze begrijpen de brieven niet en vinden de regelgeving te complex. Bovendien is bij een grote groep schuldenaren sprake van ‘multiproblematiek’, bijvoorbeeld met verslavingsgedrag of verward gedrag.
Schuldenaren hebben er belang bij als gerechtsdeurwaarders eerst even ‘echt’ contact maken, bereid zijn om te luisteren en hen duidelijk te maken wat er van hen verwacht wordt. Ze willen een deurwaarder die menselijk is en aandacht en tijd heeft voor uitleg. Zij hebben er behoefte aan om gezien en geholpen te worden. Juist in deze tijd met een enorme schuldenproblematiek en schuldenaren vaak in een zeer zwakke positie verkeren, is begrip aan de deur heel belangrijk.
Het gaat om behoorlijk gedrag
Bij deze tijd passen gerechtsdeurwaarders die schuldenaren humaan bejegenen, tijd voor hen nemen, naar hen luisteren, gemelde fouten serieus nemen en oplossingen zoeken en zo mogelijk bieden. Het gaat om behoorlijk gedrag.
Dergelijk handelen grijpt terug op de sociale rol die tijdens het face to face contact een essentiële plaats dient te krijgen. De gerechtsdeurwaarders zijn dan de eerste vertegenwoordigers van het gezag die oog in oog staan met de schuldenaar. Zij overhandigen de dagvaarding en zouden dat moment uitstekend kunnen gebruiken om contact te zoeken met de schuldenaar en zijn leefwereld. Ze zien de situatie aan de deur en krijgen als geen ander goed zicht op de leefwereld van de schuldenaar en de problemen die spelen.
Met het geven van uitleg en advies dragen gerechtsdeurwaarders bij aan het vertrouwen van burgers in de rechtsstaat, maar kunnen zij ook vroegtijdig problematische schuldensituaties signaleren en escalatie van schulden voorkomen. Hun uitgangspunt moet zijn: om te proberen de schuld op een ‘sociale manier te incasseren’, dat wil zeggen met aandacht voor de persoon van de schuldenaar, meer persoonlijk contact, een respectvolle bejegening en een vroegtijdige aanpak van problemen. Bij dit optreden past een sterke nadruk op de beroepsethiek, een gezonde mate van zelfreflectie op hun eigen gedrag en rol en een geïntegreerde samenwerking met andere instanties zoals schuldhulpverlening, gemeenten en incassobureaus.
Terug naar de oorsprong van het ambt
Gerechtsdeurwaarders zijn centrale spelers in de incassowereld, maar zij zijn niet als enige verantwoordelijk voor de oplossing van een schuldsituatie. Wel kunnen zij zelf een eigen bijdrage leveren. Een mooie stap voor de toekomst zou zijn dat gerechtsdeurwaarders teruggaan naar de oorsprong van het ambt – het voorkomen van eigenrichting – om betalingsconflicten op te lossen en fysiek geweld (escalatie) te voorkomen. Ze hebben immers een pacificerende functie en zijn verantwoordelijk voor het handhaven van de (rechts)vrede.
Zo’n hernieuwde sociale rol leent zich goed voor conflictoplossing en de-escalatie en daarmee voor waarborging van fundamentele waarden als rechtszekerheid en rechtsgelijkheid binnen onze huidige rechtsstaat.
Marjolein Odekerken is criminoloog en sociaal wetenschapper. Zij werkt als onderzoeker bij het Verwey-Jonker Instituut waar zij zich onder andere bezighoudt met incasso, schulden en armoede. Eind 2017 promoveerde zij aan de Universiteit Utrecht op haar proefschrift ‘Het incasseren van ongenoegen: deurwaarders en schuldenaren’, Boom juridische uitgevers. Daarnaast heeft ze een eigen onderzoeksbureau en is ze zelfstandig yogadocente.
Noten:
[1] Met een overheidsvordering kan de overheid een schuld aan de Belastingdienst van iemands bankrekening afschrijven zonder diens toestemming.
[2] Vanaf het invoeren van de Gerechtsdeurwaarderswet in 2001 zijn gerechtsdeurwaarders niet langer meer gebonden aan de arrondissementsgrenzen en werken ze door het hele land (Van der Winkel, 2009)