De effecten van de coronacrisis tonen dat ons sociaal stelsel reparatie behoeft. Dat geldt met name voor de flexibele schil van de Nederlandse arbeidsmarkt. Op zich is dat geen nieuws. De Wetenschappelijk Raad voor het Regeringsbeleid, de Commissie Borstlap, de Sociaal Economische Raad en Schippers wezen daar al eerder op. De recente ervaringen met een economie die knarsend en piepend tot stilstand komt, onderstreept de urgentie van reparatie.
Overheid steunt kwetsbare flexibele schil
De coronacrisis laat duidelijk zien hoe kwetsbaar de flexibele schil is in het geval van economische tegenspoed. Zzp’ers zien binnen enkele dagen hun opdrachten als sneeuw voor de zon wegsmelten en flexibele werknemers krijgen als eersten te horen dat er voorlopig (?) geen beroep op hen zal worden gedaan.
Ondanks de economische groei en bloei van de afgelopen jaren hebben velen van hen door (te) lage tarieven en lonen geen financiële buffer kunnen opbouwen. Gelukkig heeft het kabinet snel ingegrepen en collectieve middelen beschikbaar gesteld opdat zzp’ers in elk geval de eerste maanden door kunnen komen. Ook de groep zzp’ers die zich de afgelopen jaren fel verzetten tegen verplichte (sociale) verzekeringen en overheidsinterventie in hun branche komen daar in principe voor in aanmerking.
Daarnaast roept het kabinet werkgevers op om hun flexibele werknemers ‘gewoon’ mee te nemen bij aanvragen voor werktijdverkorting. Een flink aantal maatschappelijke bewuste werkgevers geeft aan deze oproep gehoor. Daarmee lijkt de eerste klap voor de arbeidsmarkt te kunnen worden opgevangen.
Niet overgaan tot de orde van de dag
Maar het zal niet bij deze ene klap blijven. De vraag is dan ook hoe we verder gaan als de economie weer van het slot gaat? Het infuus weghalen en overgaan tot de orde van de dag lijkt geen verstandige keuze. Dat lost immers het structurele probleem – de Nederlandse verslaving aan flexwerk – niet op.
Onderzoek van Louvroy et al. (2020) bewijst ten overvloede dat voor veel organisaties een flexcontract de ‘defaultwaarde’ is geworden bij het aanstellen van nieuwe medewerkers. Dat net voor de crisis het vaste contract weer enig terrein terugveroverde, doet daar niets aan af. Flexwerk – of het nu om werk in loondienst of om werk als zelfstandige gaat – is in ons land nu eenmaal te goedkoop in vergelijking met vast werk.
Onder normale economische condities betaal je extra als je slechts tijdelijk of incidenteel van een product of een dienst gebruik maakt. Dat geldt bijvoorbeeld voor een los treinkaartje of een losse krant tegenover een abonnement, en voor het huren van een aanhanger versus de aanschaf ervan. De reden is dat het risico voor de ‘leegloop’ – de tijd dat het product of de voorziening niet gebruikt wordt - niet bij jou, maar bij iemand anders ligt. En diegene wil voor dat risico gecompenseerd worden. Bij flexwerk is geen sprake van compensatie. Niet zelden verdienen flexwerkers minder dan hun collega’s in vaste dienst.
Bij zzp’ers zie je een tweedeling: sommigen slagen er – op basis van hun schaarse specialisme – uitstekend in meer te verdienen dan hun collega’s in loondienst. Anderen – vaak gedwongen tot een bestaan als zzp’er - ervaren zo veel concurrentie dat zij hun diensten voor een appel en een ei aan opdrachtgevers moeten verkopen.
Ook bij ogenschijnlijk succesvolle zzp’ers is het succes vaak tijdelijk, en gekoppeld aan één opdrachtgever. Als die na verloop van tijd afhaakt, ervaren ook deze zzp’ers dat het niet altijd even gemakkelijk is om nieuwe opdrachtgevers te vinden – zeker niet tegen de gewenste beloning (Conen en Schippers, 2019).
Flexwerk duurder maken
Het is zaak flexwerk duurder te maken, zodat de keuze van werkgevers/organisaties vaker zal uitvallen ten gunste van het vast in dienst nemen van mensen. Dat duurder maken kan in het geval van zzp’ers door het instellen van minimumtarieven – waarschijnlijk lastig te handhaven - of verplichte verzekering voor arbeidsongeschiktheid en/of pensioen.
Vanuit het principe ‘de vervuiler betaalt’, zouden werkgevers voor flexibele werknemers meer moeten bijdragen aan de werkloosheidskosten van flexwerkers. Ook een verplichting aan werkgevers om bij te dragen aan fondsen ten behoeve van leven lang leren en ontwikkelen voor flexwerkers kan helpen deze categorie werknemers duurder te maken. Hopelijk helpt dat vooral de grote groep flexwerkers en zzp’ers die na de vorige economische crisis tegen wil en dank in deze arbeidsmarktpositie terecht zijn gekomen.
En ja, misschien blijkt dan ook dat een deel van de zzp’ers die daar uit vrije wil voor hebben gekozen alleen een sluitende ‘business case’ kunnen realiseren omdat zij onvoldoende opzij leggen voor slechte tijden en hun oude dag, geen tijd vrijmaken voor innovatie en het onderhoud van hun menselijk kapitaal of vanwege de (te) gunstige fiscale behandeling.
Sommigen zzp’ers zijn wellicht zo verknocht aan hun vrijheid dat zij een marginaal economisch bestaan en zeer beperkte sociale bescherming voor lief nemen. Dan nog blijft de vraag of de politiek hen in de toekomst zo’n bestaan toestaat of hen – net als bijvoorbeeld bij de verplichting tot het afsluiten van een zorgverzekering – dwingt om bij te dragen aan voorzieningen die ervoor zorgen dat er in Nederland ‘niemand onder de brug hoeft te slapen’.
Het woord is aan de politiek
Zoals een operatie een goede gelegenheid biedt om van een verslaving af te komen, biedt de coronacrisis een prima kans aan politici en werkgevers om gezamenlijk te beginnen aan een detoxprogramma om van het economisch weinig efficiënte en sociaal gezien riskante flexwerk af te kicken. We kijken met grote belangstelling uit naar de verkiezingsprogramma’s en het regeerakkoord van het nieuwe kabinet of daartoe strekkende maatregelen daarin zijn opgenomen. Het zou eigenlijk wel moeten.
Joop Schippers is hoogleraar Arbeidseconomie aan de Universiteit Utrecht.
Foto: Polina Zimmerman via Pexels