Charles Agyemang, epidemioloog bij de afdeling Sociale Geneeskunde van het Amsterdams Medisch Centrum, benadrukt dat de pandemie een ongelijkheid blootlegt die ons uiteindelijk allemaal raakt. ‘We stoppen miljarden euro’s en dollars in het dempen van de gevolgen van de crisis. Als we die eerder aan het aanpakken van ongelijkheid hadden besteed, dan waren we nu veel minder kwetsbaar voor het coronavirus geweest.’
Agyemang wijst net als collega hoogleraar Tanja van der Lippe eerder op de spiegel die de tijd ons voorhoudt. Waar Van der Lippe het onderscheid tussen gesettelden en minder gesettelden scherper zag worden, ziet Agyemang ongelijkheid als factor die ertoe bijdraagt dat het virus zich blijft verspreiden. ‘Als je mensen vraagt om in isolatie te gaan in kleine huizen met veel bewoners, als je mensen vraagt thuis te werken terwijl dat niet kan, als mensen gemakkelijk ontslagen kunnen worden en dus niet voor veiligheid kunnen kiezen, dan kun je niet verwachten dat we nationaal en internationaal in staat zijn het virus te bedwingen.’
Dus de Delta-variant kon in India ontstaan vanwege de sociaaleconomische omstandigheden aldaar?
‘Het virus profiteert ervan. Als je sociaaleconomische ongelijkheid niet aanpakt, dan betaalt een samenleving, maar ook de wereld, daar een hoge prijs voor. Het is verbazingwekkend dat we zo traag zijn met het wereldwijd delen van vaccins. Het virus leert ons dat we dat moeten doen. Het is geen kwestie van politiek, van het uitoefenen van macht en controle, maar van gezond verstand. Als niet iedereen veilig is voor het virus, dan is niemand veilig. Dat is de realiteit.’
De drogreden van eigen verantwoordelijkheid
Het schrijnendste voorbeeld in Nederland was voor Agyemang de publieke discussie die ontstond toen bleek dat mensen met een migratie-achtergrond oververtegenwoordigd waren over op de intensive care. ‘Het was heel verdrietig te zien dat politici en opinieleiders hier over spraken alsof het de schuld van mensen zelf was, alsof ze een last voor de samenleving zouden zijn.’
Dat zijn ze niet?
‘Nee! Waarom belandden juist deze mensen op de ic’s? Omdat ze niet de middelen hebben om het leven te leiden waardoor ze beter bestand zijn tegen het virus. Het geld dat ze verdienen, de onzekerheid daarover, het huis en de buurt waarin ze wonen, het voorbeeldgedrag dat ze zien: het is allemaal problematisch. Daarom tref je vaker risicofactoren voor corona bij hen aan, zoals overgewicht, diabetes, een hoge bloeddruk en een ongezonde leefstijl. Hun leefomstandigheden maken hen meer kwetsbaar.’
Ze vangen de klappen op?
‘Dit zijn mensen die in de frontlinie van het virus veelal weinig beschermd hun werk doen. Ze werken in de schoonmaak, in de thuiszorg, in de supermarkten, in het openbaar vervoer, in de horeca. Het zijn degenen die onze samenleving draaiende houden omdat ze werk doen zodat mensen zoals jij en ik dat niet hoeven te doen. En in ruil daarvoor krijgen zij het virus en belanden ze op de intensive care.’
Hoever reikt de eigen verantwoordelijkheid van mensen?
‘Eigen verantwoordelijkheid kan prima als je hoger opgeleid bent en het je sociaaleconomisch meezit. Maar er zijn veel mensen in deze maatschappij die hulp nodig hebben, bijvoorbeeld bij het verbeteren van hun leefstijl. Hameren op eigen verantwoordelijkheid is dan gewoon niet voldoende. Als je rookt, komt dat vaak door stress. Als je financieel niet in staat bent de juiste keuzes te maken, dan kies je niet altijd de beste weg. Het is niet fair tegen mensen te zeggen dat ze iets moeten kiezen wat ze niet kunnen kiezen.'
Wat is wel fair?
‘Dat de overheid met de voedingsindustrie aan de slag gaat zodat iedereen over gezond voedsel kan beschikken. Maar ook dat ze werkt aan bestaanszekerheid, zodat mensen zodra ze wakker worden, niet gelijk zorgen hebben over werk, geld, kinderen, eten.’
Afstand creëert wantrouwen
De kwetsbare positie van minderheden zie je volgens Agyemang ook bij vaccinaties. Maatschappelijke afstand leidt tot wantrouwen. Vaccineren? Een vaccin van de overheid? Moet ik dat wel doen?
‘Vertrouwen is de sleutel. De geschiedenis van minderheden biedt genoeg voorbeelden van misleiding en misbruik door de overheid. Voormalig Amerikaanse president Bill Clinton bood in 1997 zijn excuses aan voor het jarenlange experiment met zwarte mannen wiens syfilis bewust niet behandeld werd. Honderden mensen zijn ten gevolge daarvan overleden. Minderheden hebben reden om wantrouwend te zijn. Ze werden niet gezien, ze worden niet gezien. En dan wel vaccineren?’
Wat helpt?
‘Goede communicatie vanuit de overheid. Communicatie die rekening houdt met de kloof in onderwijs, met structurele ongelijkheid. Als er groepen zijn die niet weten welke informatie correct is of hoe ze daarover zouden kunnen beschikken, dan moet je daar als overheid rekening mee houden.’
‘Maak gebruik van instituten die vertrouwd worden door de mensen: kerken, moskeeën, leiders van gemeenschappen. In Engeland wordt gevaccineerd op locaties die vertrouwd worden door minderheden. Werk is ook een belangrijk punt. Als je vrij moet nemen voor je vaccinatie, wellicht een dag rust nodig hebt, dan gaan arme mensen zich afvragen of ze zich dat wel kunnen permitteren.’
Blijvende maatschappelijke kwetsbaarheid
Ongelijkheid als vruchtbare bodem voor een woekerend virus. Sociale omstandigheden, wantrouwen, geen communicatie op maat, allemaal ingrediënten. Denker des Vaderlands Paul van Tongeren was hier sceptisch over de vraag of 'we' landelijk, wereldwijd zouden leren van deze tijd. Hij noemde deze periode ‘eerder een interval dan een crisis.’
Agyemang: ‘Als je naar de cijfers kijkt, vind ik het moeilijk om te zeggen dat dit geen crisis was. Zoveel mensen die hun leven hebben verloren, zoveel naasten die niet in de gelegenheid waren om afscheid te nemen. Maar de grote vraag is hoe we verder gaan nu de vaccins er zijn. Het risico is dat we vergeten wat deze crisis ons toont. Er zijn diepe wonden zichtbaar geworden en we hebben uit te zoeken hoe we die wonden voorgoed kunnen helen.’
Deelt u de scepsis van Van Tongeren?
‘De politieke systemen in de wereld zijn tot nog toe niet in staat de structurele uitdaging van ongelijkheid goed op te pakken. Als je hoge bloeddruk niet aanpakt, dan zullen meer mensen een hersenbloeding hebben en in het ziekenhuis belanden, met alle kosten die daarbij horen.’
‘Zo is het ook met ongelijkheid. Het niet aanpakken ervan komt ons duur te staan. Dat is geen politiek standpunt, maar een feit. Als we het niet doen, landelijk en globaal, dan blijven samenlevingen zo fragiel als nu gebleken is. Deze crisis maakt duidelijk hoezeer we als mensen met elkaar verbonden zijn.’
Piet-Hein Peeters is journalist. Dit interview is de derde van een korte serie reflecties op de impact en betekenis van de coronatijd tot nog toe.
Foto: Gwydion M. Williams (Flickr Creative Commons)