Het artikel 'Politici: veel te weinig ervaringsdeskundigen in de zorg' gaf een goed overzicht van de problemen bij de aanstelling van ervaringswerkers (ervaringsdeskundigen in de zorg). De teneur van het artikel is dat het te langzaam gaat, en dat er snel meer betaalde ervaringsdeskundigen moeten komen. Onder de ervaringsdeskundigen zélf zijn er ook andere geluiden te horen. Er is grote weerstand tegen de professionalisering waar deze ontwikkeling mee gepaard gaat.
Mensen uitsluiten
Ervaringsdeskundigen zijn hip. De opleidingen schieten als paddenstoelen uit de grond, beleidsmedewerkers moeten zorgen voor meer banen, onderzoekers bepalen criteria en er komt een beroepsregister. Op beleidsniveau wordt er flink geld verdiend.
Tegelijkertijd is er afgelopen decennium steeds meer discrepantie ontstaan tussen 'gewone' ervaringsdeskundigen en de geprofessionaliseerde ervaringsdeskundigen in de ggz en het sociale domein. Dat verschil zit voornamelijk in de eisen die gesteld worden om het werk te kunnen doen.
Enerzijds heb je de ervaringsdeskundigen die een opleiding volgen en zich richten naar het Beroeps Competentie Profiel. Anderzijds heb je de ervaringsdeskundigen die zonder training in waardevol lotgenotencontact voorzien, of op andere manieren werken aan een inclusieve samenleving. Onder de laatste groep is veel kritiek op het feit dat er steeds meer eisen gesteld worden aan ervaringsdeskundigen, omdat het mensen uitsluit en wegen afsnijdt van ervaringsdeskundigen die al goed werk verzetten.
Criteria en beschrijvingen
Vanuit de Veerkracht Centrale heb ik toenmalig staatssecretaris Blokhuis schriftelijke vragen gesteld. Hij schreef terug: ‘Ik ben van mening dat zowel de beroepsmatige als de vrijwillig inzetbare ervaringsdeskundige beiden voorzien in een behoefte bij cliënten en derhalve naast elkaar kunnen blijven bestaan.’ [1]
Ik ben het met hem eens, maar in vakliteratuur en aan vergadertafels zie ik veel meer aandacht voor geprofessionaliseerde ervaringsdeskundigen dan voor de gewone ervaringsdeskundigen.
Als projectleider van het project Waardering ervaringsdeskundigen ben ik vóór marktconforme vergoeding van de inzet van ervaringsdeskundigheid, laat dat duidelijk zijn. Ik vind wel dat we ons niet blind moeten staren op de opmars van professionele ervaringsdeskundigen. Dit gaat namelijk gepaard met een bureaucratisering van het beroep.
Wát er precies werkt bij de inzet van ervaringsdeskundigen is niet zo duidelijk
Het is logisch dat gemeenten/verzekeraars en werkgevers willen weten hoe ze professionele ervaringsdeskundigen kunnen herkennen, en wat ze kunnen verwachten. Alleen bestaat het systeem dat daarvoor wordt ontwikkeld nu al uit tientallen pagina's met criteria en beschrijvingen, gedetailleerd opgeschreven in een taal die de gemiddelde ervaringsdeskundige niet zal begrijpen. De criteria gaan maar voor een klein deel over de eigen ervaringen.
Bij beroepsgeschoolde ervaringsdeskundigen zijn de leerdoelen inmiddels zo breed geformuleerd dat afgestudeerde ervaringsdeskundigen ook mogen werken in een werkveld waar ze zelf géén cliëntervaring hebben.
Uitholling kracht van ervaringsdeskundigen
Kennisinstituten hebben het afgelopen decennium in talloze rapporten de lat voor ervaringsdeskundigen steeds hoger gelegd, en zelfs gekoppeld aan herstelgericht werken. Bij elk nieuw beleidsstuk holt de kernwaarde van ervaringsdeskundigen verder uit. Hoe meer jargon en hulpverlenersvaardigheden het werk van ervaringsdeskundigen beheersen, hoe afstandelijker het wordt.
Dit gaat ten koste van de oorspronkelijke kracht van het contact tussen peers. De geprofessionaliseerde ervaringsdeskundigen gebruiken de taal die ze in de opleiding geleerd hebben, zonder te beseffen dat dit jargon is. Voor de meeste Nederlanders betekent ‘herstellen van een ziekte’ dat je ervan geneest. ‘Ervaringsdeskundige’ betekent dat iemand deskundig is geworden door ervaring. Het lijkt een kleinigheid, maar deze woorden doen ertoe.
Weinig nodig voor peer support
Ervaringsdeskundigheid werkt. Lotgenotengroepen over de hele wereld bewijzen dit al sinds de jaren zestig. Maar wát er precies werkt bij de inzet van ervaringsdeskundigen is niet zo duidelijk. Er is nooit onderzoek gedaan naar de werkzame elementen. Gaat het om de herkenning in het contact, om bejegening, om aandacht voor herstel of om iets anders?
Het feit dat ervaringsdeskundigen onder elkaar aan een half woord genoeg hebben, is zeer waarschijnlijk een belangrijke factor, maar we weten het niet zeker.
Ervaringsdeskundigen worden in een erg strak corset gehesen
Recent Nederlands onderzoek toont wel het positieve effect van peer support.[2] Als we het doorberekenen naar maatschappelijk rendement levert elke geïnvesteerde euro gemiddeld 4,50 euro op, in Facebookgroepen zelfs 8,40 euro. De groepen op Facebook krijgen geen financiering, dus dat hoge rendement komt deels door de lage kosten.
Maar het maakt ook duidelijk dat zelfs onderling georganiseerd peer support op Facebook een positief effect heeft. Ook bij de andere onderzochte contactgroepen was geen geprofessionaliseerde ervaringsdeskundige betrokken. De kennis en vaardigheden om peer support te begeleiden, zijn niet ingewikkeld. Het is eenvoudig over te dragen.
Lotgenotencontact
Het ministerie van VWS en ggz-partijen spraken in 2018 af om meer ervaringsdeskundigen in te zetten in de ggz[3]. Het akkoord stelt: 'Voor veel mensen kan een gesprek met iemand die het een en ander heeft meegemaakt, dezelfde taal spreekt, het belangrijkste zetje zijn naar de juiste hulp. Of het helpt om gewoon even samen uit te blazen, waardoor een situatie niet verergert. Daarom is afgesproken om meer gebruik te maken van ervaringsdeskundigen bij zorg en ondersteuning aan mensen met psychische problemen.’
Het akkoord gaat over de inzet van ervaringsdeskundige in peer support, oftewel lotgenotencontact. Bij de uitvoering daarvan heeft men dit gekoppeld aan het professionaliseren van ervaringsdeskundigen. Het is maar de vraag of dit nodig was. Een training van anderhalve dag is voldoende om lotgenotencontact te begeleiden, en vrijwilligers van cliëntenorganisaties kunnen deze training gratis volgen bij PGO-Support[4].
Generieke module ervaringsdeskundigheid
Ondertussen loopt er opnieuw een professionaliseringproject voor ervaringsdeskundigen. Het eerste product staat online, een generieke module ervaringsdeskundigheid[5]. Ik werd er niet blij van. Er is niet zoveel veranderd met vorige teksten, en ervaringsdeskundigen worden in een erg strak corset gehesen.
We werken toe naar een manier om je eigen ervaringsdeskundigheid te beschrijven
Er zijn drie belangrijke punten waar ik dat terug zie.
Allereerst de definitie. Bij het definiëren van ervaringsdeskundigheid wordt teruggegrepen op een achterhaald schema uit 2009. Het is een bekend lineaire schema waarin iemand ervaringsdeskundigheid ontwikkeld in drie stappen.[6] Al enkele jaren later is dit model door ervaringsdeskundigen vervangen door een circulair model, iets wat nu alleen terug te vinden is door het lezen van de uitgebreide begeleidende tekst [7].
Ook de basis van deze standaard is discutabel. Ervaringsdeskundigheid gaat hier over eigen ervaringen met crisis, ontwrichting, beperking, herstel. De definitie is gekoppeld aan de herstelbenadering: ‘Ervaringsdeskundigheid is het vermogen om op grond van eigen herstelervaring voor anderen ruimte te maken voor herstel.’
Dat klopt voor veel ervaringsdeskundigen, maar zet er ook erg veel buitenspel. Duizenden ervaringsdeskundigen werken juist op basis van een gedegen kennis van behandelingen, medicatie of toegankelijkheid. Daar zitten ook veel professionele ervaringsdeskundigen bij.
Vaardigheden voor professionele inzet
Derde kritiekpunt op deze benadering is dat iemand zichzelf pas ervaringsdeskundige mag noemen als er 'vaardigheden voor professionele inzet' zijn ontwikkeld. Alsof die voor ieder beroep hetzelfde zijn. Dus iedere voorlichter moet ondersteunersvaardigheden hebben. En omgekeerd. Ik ben benieuwd of de volgende producten hier bij aansluiten en of deze criteria gaan gelden voor het Beroepsregister voor Ervaringsdeskundigen.
Nieuwe inzichten
Naast het professionaliseringsproject loopt nog een ander project over de betaling van ervaringsdeskundigen. Ik ben projectleider van dit project Waardering ervaringsdeskundigen'[8]. Afgelopen jaar werkte ik samen met honderden ervaringsdeskundigen en heel verschillende organisaties uit hoe bij ervaringsdeskundigen alles met elkaar samenhangt.
Ervaringskennis is levensbreed en ontwikkelt zich in een proces dat levenslang doorgaat. Kennis en ervaring beïnvloeden elkaar, het persoonlijke is niet los te zien van het collectieve, en praktische kennis niet los van theoretische. Dit staat allemaal los van de functie die de ervaringsdeskundige heeft, omdat bij elke functie andere competenties en een ander netwerk nodig zijn.
We werken toe naar een manier om je eigen ervaringsdeskundigheid te beschrijven, zodat iedere ervaringsdeskundige uit kan leggen wat de meerwaarde van zijn/haar werk is. Door woorden te geven aan impliciete kennis en vaardigheden, kunnen opdrachtgevers en ervaringsdeskundigen straks beter bespreken welke inzet er van de ervaringsdeskundige verwacht kan worden, en waar deze zichzelf nog wil ontwikkelen. Er komen ook voorbeelden van functies, met daarbij richtbedragen.
Lobby bij opdrachtgevers
Na de vakantie volgt een lobby bij opdrachtgevers, om met hen af te spreken dat ze een marktconform bedrag betalen als ze een ervaringsdeskundige inschakelen. Dus dat ze net zoveel betalen als voor mensen met vergelijkbaar werk (kostprijs). Als een ervaringsdeskundige geen geld kan/wil accepteren, kan dat geld naar een organisatie of goed doel.
Na de vakantie komt ook meer info over hoe ervaringsdeskundigen om kunnen gaan met inkomsten naast een uitkering. En over hoe je opkomt voor jezelf en gewoon geld vraagt. Zodat we solidair kunnen zijn met elkaar en het normaal wordt dat iedere ervaringsdeskundige verdient wat hij of zij waard is.
Trudy Jansen is directeur Veerkracht Centrale, landelijk netwerk ervaringsdeskundigen, en projectleider Waardering Ervaringsdeskundigen.
Noten
[1] Brief Ministerie VWS aan Veerkracht Centrale, 26 mei 2020, betreft 'Vragen over zorgwekkende professionalisering van ervaringsdeskundigen'
[2] 'Maatschappelijke Meerwaarde van lotgenotencontact is enorm' bron
[3] Bestuurlijk akkoord Geestelijke Gezondheidszorg 2019 - 2022, Ministerie VWS bron
[4] Cursusaanbod PGO-Support bron
[5] https://www.ggzstandaarden.nl/uploads/side_products/9735be4ce17fc86609114b8342dd44a3.pdf
[6] (1) Eigen ervaringen met crisis, ontwrichting, beperking en herstel. Door zelfanalyse, toevoegen van ervaringen van anderen en andere bronnen verandert dit in (2) Ervaringskennis. Door aanleren van vaardigheden voor professionele inzet ontstaat (3) Ervaringsdeskundigheid.
[7] Kaderdocument Ervaringsdeskundigheid, Harrie van Haaster e.a., 2013 bron
[8] https://ervaringsdeskundige.info/project/
Foto: Joshua Rawson-Harris (Unsplash.com)