Na bijna twee maanden van drastische maatregelen om het coronavirus te bestrijden heeft de regering afgelopen woensdag een stappenplan van versoepeling aangekondigd. Zij lijkt hiermee in te spelen op een grote wens van een deel van de samenleving.
Nu de grootste rampspoed onder controle lijkt te zijn, klinkt de roep om versoepeling steeds luider. De coronamoeheid is toegeslagen, ondernemers maken zich zorgen om hun bedrijven, anderen zuchten naar het oude vrije leven of willen weer fysiek sociaal contact hebben. Voor sommigen zijn de nieuwe versoepelingen niet genoeg.
Tegelijkertijd maken anderen zich zorgen over een (te) snelle versoepeling van maatregelen. Zij hebben idee dat kwetsbaren opgeofferd mogen worden voor de geneugten van de massa.
De vraag is niet langer of we deze politiek-ethische discussie over de coronastrategie gaan voeren, maar vooral hoe. Vooralsnog stemmen de huidige discussies in het publieke domein niet hoopvol. Geen fysieke confrontaties hier, zoals in de Verenigde Staten, maar wel lelijke twitteroorlogen met de naarste verwensingen en BN’ers die in late-night talkshows hun scherpe soundbites de wereld in slingeren.
Simpele tegenstellingen domineren: tussen volksgezondheid en economie, tussen solidariteit en vrijheid, tussen gezonden en kwetsbaren, en natuurlijk tussen het redden van elk leven of zoveel we kunnen/willen. Het lijkt maar moeilijk om een inhoudelijke en respectvolle discussie hierover te voeren, laat staan om bij elkaar of verder te komen.
Familie-appgroep: gevoelige discussie
Dat dit ingewikkeld is, merkten wij toen wij in onze familie-appgroep in een heftige discussie belandden. Ik, Jaron Harambam — gepromoveerd socioloog, single en in prima gezondheid — heb een compleet ander perspectief dan mijn schoonzus en mede-auteur, Anne-Maria van Hilst — historica, werkzaam in interreligieuze dialoog, getrouwd, astmapatiënt en waarschijnlijk ziek door het coronavirus.
Anne-Maria is maar langzaam aan het herstellen en benadrukt steeds wat voor een nare ziekte het is. 'Snap wel dat de overheid zo ingrijpt', appt ze. 'Absoluut niet!', komt Jaron er met gestrekt been in. 'Nu gaat er veel meer kapot, op psychologisch, sociaal, economisch vlak. Zoals nu kan echt niet langer. Mens en maatschappij wordt gek.'
'Laat de mensen maar ziek worden', stelt Jaron, 'die komen er wel weer bovenop. Mensen zoals jij hadden nooit door moeten gaan met werken en feesten, maar voor de rest…' Anne-Maria riposteert: 'Alsof het niet erg is als kwetsbaren doodgaan zolang de gezonden maar normaal kunnen uitgaan en vrienden zien?!'
'Nee juist niet! Maar hoe moeten we jouw bijstand betalen, jouw zorg betalen, jouw voeding kunnen garanderen als de hele maatschappij op slot zit!', aldus Jaron.
De scherpe argumenten gingen over en weer. Omdat het ons allemaal zo persoonlijk raakt en er veel op het spel staat, is het een complexe en gevoelige discussie.
Muren omhoog en gelijk halen
Het medialandschap draagt niet bij aan deze maatschappelijke discussie. Controversiële uitspraken doen het misschien goed doen bij algoritmes en tv-shows, ze helpen niet bij het bevorderen van wederzijds begrip, of bij het vinden van een uitweg.
Zoals wij beiden in ons werk ervaren, wordt het snel een kwestie van gelijk halen, van wij tegen zij. ‘De ander’ is idioot, dom of zelfs gevaarlijk. Voor- en tegenstanders van complottheorieën bombarderen elkaar met 'feiten' en verklaren elkaar voor gek.
Doordat bij beide partijen de muren omhooggaan wordt er niet langer geluisterd naar de ander, maar zelf ingevuld. Zo ook in ons app-gesprek, Anne-Maria hoorde in Jarons opmerkingen een eng sociaal-Darwinisme. Terwijl Jaron zich vooral zorgen maakte om haar gezondheid.
Discussies kunnen hierdoor compleet vastlopen. Als je echter doorvraagt met open vragen krijg je meer begrip. Een voorbeeld: tijdens haar dialoogwerk vroeg een leerling of hij Anne-Maria’s hoorntjes mocht voelen, Joden zouden immers duivels zijn. Haar eerste reactie was boos worden, de docent wilde hem zelfs de klas uitzetten. Uiteindelijk heeft zij hem laten voelen, de hoorntjes waren er niet, en zij is toen het gesprek aangegaan. Waarom dacht hij dat zij hoorntjes zou hebben? Toen bleek dat zijn ouders hem dat verteld hadden, en nu weet hij beter.
Bij jezelf blijven
Natuurlijk is dit niet alleszeggend. Belangen en opinies kunnen tegengesteld zijn. Anne-Maria komt regelmatig leerlingen tegen die een drastisch andere of vijandige mening hebben. Dan kan je best laten weten wat het met je doet. Maar het is beter om dat bij jezelf te houden. Zo zei Anne-Maria dat een scherpe opmerking van Jaron 'voor mij voelt alsof mijn leven niet belangrijk is, en ik zo maar opgeofferd kan worden'. Door in de ik-boodschap te blijven voelt de ander zich minder aangevallen, en is dialoog en inleving mogelijk.
Wij hebben het gesprek even laten rusten. Jaron erkende dat hij weinig oog had gehad voor de positie van Anne-Maria. Hij appte dat hij 'haar angst, vervelende situatie, en zorg om de toekomst absoluut snapt', en bedankte haar voor dit gesprek. Erkenning van de ander, en aangeven hoe dat jouw eigen perspectief verrijkt, leverde Jaron '😘😘' van Anne-Maria op.
Wij hadden natuurlijk het voordeel dat we elkaar, ondanks al onze verschillen, vanuit inleving in de ander zo uit de gepeperde discussie konden geraken. Maar hoe doe je dat op grote schaal en met tegengestelde belangen?
Inspraak en dialoog
Het kabinet Rutte poogt dat te doen door alle overwegingen en belangen duidelijk uit te leggen en te leunen op de experts van het Outbreak Management Team. Maar worden de verschillende stemmen op deze manier wel gehoord en tem je hiermee wel de onrust bij deze verschillende groepen? Dit lijkt ons sterk.
Hoe kunnen we nu echt luisteren naar de zorgen en ideeën van de ander, zonder perspectieven uit te sluiten, maar wel met behoud van respect en interesse? En hoe kunnen wij op een bredere groep van deskundigen leunen en een meer democratische manier van belangen afwegen opzoeken?
In Ierland hebben ze de afgelopen jaren citizen assemblies georganiseerd over controversiële onderwerpen (homohuwelijk en abortus), die als referendum aan de bevolking voorgelegd werden. Dit gebeurde in samenspraak met experts die productieve dialogen hebben gevoerd. In tegenstelling tot Brexit en andere referenda, leidde dit niet tot meer polarisatie en maatschappelijke strijd maar juist tot meer begrip en kwam men tot positieve uitkomsten omdat een inhoudelijke en inlevende dialoog gefaciliteerd werd.
Natuurlijk is het belangrijk dat de regering zich daadkrachtig en uniform opstelt. Maar om op de langere termijn voldoende draagvlak voor de corona maatregelen te behouden, en om solidariteit tussen de verschillende maatschappelijke groepen te bevorderen, zijn democratische methodes van inspraak en dialoog noodzakelijk. Zou het misschien een idee zijn om het Ierse voorbeeld te volgen en over dit ongewoon complexe en belangrijke onderwerp burgerplatforms te organiseren?
We zouden dan in goed georganiseerde vorm de verschillende afwegingen, belangen en gevoelens kunnen bespreken met al die verschillende burgers, overheden en experts bij elkaar. Deelnemers zouden later in het publieke debat maatschappelijke woordvoerders kunnen worden van de gekozen aanpak.
Het zal niet makkelijk zijn, maar willen wij goed uit deze crisis komen dan is erkenning, begrip en communicatie voor de vele verschillende standpunten noodzakelijk. Alleen samen lukt dat, toch?
Anne-Maria Van Hilst is historica en Hebreeïst. Als ZZP’er geeft ze lezingen en gastlessen over het Jodendom en de interreligieuze dialoog, www.annemariavanhilst.com.
Jaron Harambam is interdisciplinair socioloog werkzaam aan de KU Leuven en doet onderzoek naar complottheorieën en algoritmes in (sociale) media.
Foto: Noëlle S. (Flickr Creative Commons)